رفتارشناسي كاربردي گوسفند

رفتارشناسي كاربردي گوسفند

مقدمه

مشخصه هاي رفتاري منحصر به فرد و جالب توجهي در گوسفند مشاهده شده است كه با بقا و تكثير آن در شرايط محيطي خاص و مناسب در ارتباط است. گوسفند داران موفق به خوبي با مفهوم رفتار شناسي گوسفند آشنا هستند و از علم و دانش موجود براي ارتقاء مديريت خود بهره مي برند. به مطالعه علمي رفتار شناسي حيوانات و اتولوژي(شناخت الگوهاي رفتاري جانوران) مي گويند. در اين مقاله به بررسي جنبه هاي مختلف اتولوژي گوسفند نظر جفت گيري، عادات تغذيه اي و دوران بعد از تولد مي پردازيم. البته اين مقاله جامع نيست زيرا حوزه بررسي بسيار گسترده است. در اينجا بيشتر بر مشخصه هاي خاص رفتاري تمركز مي كنيم.

اصول رفتار شناسي گوسفند

در سالهاي اخير رفتارشناسان اطلاعات ارزشمندي در رابطه با رفتار شناسي گوسفند ارائه كرده اند. در ادامه به شرح و بيان پيشنهادهاي مديريتي در اين رابطه مي پردازيم. مطالعه اين مطالب نمونه تازه اي در مقابل پرورش دهندگان مي گشايد. قبل از پرداختن به مسائل مربوط به تحقيق رفتارشناسي كاربردي گوسفند به چند اصل ضروري است. از جمله آنها چند تعريف و بيان شرح مختصري از حالات و خصيصه هايي از گوسفند است كه با كمك آنها با محيط تعامل و ارتباط دارد. همچنين توجه به اين مشخصه ها از آنجا حائز اهميت است كه منجر مي شود به علت تفاوت رفتاري گوسفند با ساير جانوران پي ببريم.

رفتار در واقع واكنش حيوان به محيط است. گوسفند اهلي در محيط نسبتا كنترل شده زيست مي كند و پاسخ و عكس العمل ذاتي يا اكتسابي اش در محيط تقريبا قابل پيش بيني است. بخش مهمي از ماهيت گوسفند رفتار اوست. بنابراين بايد به اين سوال مهم پاسخ بدهيم: گوسفند چيست؟ يكي از معروف ترين رفتار شناسان دنيا، دكار آركيلگور، چنين تعريفي ارائه مي دهد: گوسفند حيواني بي دفاع، محتاط، پوشيده از پشم، بصري و نشخوار كننده كه خاستگاهش صحرا يا كوهستان است كه آب كمي نياز دارد. زاد و ولد فصلي داشته و در مواقع خاصي از سال ساختار زيرگروه نو مجزايي تشكيل مي دهد. بقيه به اين نكته اشاره مي كنند كه گوسفند حيواني بسيار اجتماعي ست و نياز دارد تا به صورت گروهي حداقل با ۴ يا ۵ گوسفند ديگر زيست كند كه حتي در حين چراي گروهي با يكديگر ارتباط بصري برقرار مي كنند.

آنچه بيش از همه رفتار گوسفند را متمايز مي كند به گياه خواري يا همان نشخواركنندگي آن برمي گردد. به عنوان مثال رفتار غذايي گوسفند علفخوار را با ديگر الگوهاي خوراك نظير گوشت خواري مقايسه كنيد. حيوانات گوشتخوار وقت كمتري صرف تغذيه مي كنند. گوسفند به طور معمول وقت بيشتري صرف تغذيه و نشخوار مي كند ولي در مقابل زمان كمتري براي پيدا كردن غذا صرف مي كند. حيوانات گوشتخوار بايد به طعمه حمله كنند و قبل از مصرف آنرا از پاي درآورند. گوسفند صرفا چرا مي كند. بنابراين خصيصه ها و بسياري ويژگي هاي ديگر گوسفند از جانوران گوشتخوار متمايز است حيوان گوشتخوار تهاجمي است اما گوسفند موجودي منفعل است. آناتومي حيوانات گوشتخوار به شيوه اي است كه آنها را براي كشتن ديگر حيوانات آماده كرده است اما گوسفند تنها براي چرا قابليت دارد. گوسفند هيچ گاه حيوانات گوشتخوار را نمي كشد.

رفتار شناسان مدت زمان نشخوار كردن گوسفند را مشخصه خاص گوسفند قلمداد
مي كنند. ممكن است چندين ساعت در روز صرف نشخوار كردن شود كه نيازمند اين است كه گوسفند در شرايط آرام و راحت باشد. فشار و استرس ناگهاني منجر به توقف ناگهاني نشخوار كردن مي شود. در حين نشخوار گوسفند و حتي لگد در حالت خواب آلودگي و آرام قرار دارند. معمولا چرا و نشخوار به صورت گروهي انجام مي گيرد و با فعاليت ها و حركات چون تميز كردن بدن همراه است. در گروه بودن و حضور در گله ميزان استرس و احتمال بروز خطر را كاهش مي دهد. حتي مي توان گفت نشخوار كردن نوعي فعاليت ضد خستگي است.

حواس گوسفند

گوسفند و ديگر حيوانات از حواس پنجگانه بينايي، بويايي، شنوايي، چشايي و لامسه برخوردارند حيوانات با كمك اين حواس با محيط در تعامل و ارتباط هستند. مي توان گفت اين حواس آغازگر يا تعديل كننده واكنش رفتاري است. ارزيابي حواس گوسفند كار دشواري است. ارزيابي ساده آناتومي نشان مي دهد كه گوسفند و انسان تفاوت هاي شاخصي در چگونگي ديدن، احساس كردن، چشيدن، شنيدن و بوئيدن دارند. هر چند نبايد ادراكات حيوان را صرفا به ارزيابي هاي آناتومي محدود كرد. با اين حال درك ما از رابطه ميان آناتومي و درك حقيقي بسيار ابتدائي و محدود بوده و بنابراين ارزيابي جامع غيرممكن است. پس نمي توان با حواس گوسفند به طور تمام و كمال آشنا شد. اما در اين رابطه اطلاعات مفيدي در دست است كه مي تواند براي ارتقاء مديريت كارآمد باشد.

حس بينائي

آيا تا به حال رو در رو به گوسفند خيره شده ايد؟ مردمك بسيار بزرگي دارد و شكل آن با مردمك چشم انسان متفاوت است و تقريبا مستطيل شكل است. كره چشم گوسفند به سمت كناره صورت(سر) كشيده شده است بنابراين مي تواند محدوده گسترده تري را زير نظر داشته باشد. دانشمندان رفتارشناس معتقدند كه مكان قرار گرفتن و ساختار چشم هاي گوسفند منحصر به فرد است و او را به شكل طعمه درآورده است. در حيوانات شكارگري نظير سگ و كايوت چشم در قسمت جلوي سر قرار دارد كه باعث مي شود حوزه ديد كلي محدودي داشته باشند اما حوزه ديد هر دو چشم در آن واحد بيشتر است. بنابراين حيوان شكارگر قدرت دريافت و تمركز بالاتري دارد. حيواناتي چون گوسفند تنها با كمي چرخاندن سر مي توانند كل منطقه را زير نظر بگيرند. اگر خطري آنرا تهديد كند گوسفند متوجه شده و واكنش نشان مي دهد كه اغلب فرار است. شكل مردمك و محل گيرنده هاي بصري در شبكيه حوزه ديد جانبي را افزايش مي دهند كه البته مي تواند مشكلاتي را هم در پي داشته باشد به عنوان مثال گوسفند نمي تواند شكارگري را كه در بالاي سر او مثلا لابه لاي درختي است ببيند. اين مشكل در مورد آهو هم صادق است. آيا اين محدوديت ديد براي ديدن بالاي شر مشكل جدي ايجاد مي كند؟ پاسخ دقيق اين سوال مشخص نيست با اين حال مي توان گفت گوسفند نسبتا تيزبين است. او به راحتي مي تواند چراگاه مناسب را بيابد و از آن استفاده كند. همچنين بايد به تعداد ياخته هاي مخروطي وسيله مانند چشم گوسفند توجه كرد كه تفاوت چنداني با يافت هاي چشم انسان ندارد. تا مدت ها تصور مي شد گوسفند و ديگر دام ها كور رنگي دارند اما امروزه شواهد اين عقيده را رد مي كند. در واقع در چشم تمامي چهارپايان ياخته هاي مخروطي وجود دارد كه مي توانند با آن رنگ ها را ببينند. آزمايشاتي در مورد قدرت تشخيص رنگ چشم گوسفند انجام شده و به اين نتيجه رسيده اند كه گوسفند كور رنگي ندارد. البته تفاوتي ميان اين مشخصه در گوسفند و انسان وجود دارد.

حس شنوايي

در اين حوزه تحقيقات كمي انجام شده است. البته شواهد نشان مي دهد كه گوش گوسفند به صداهايي با تن بالا حساس است همچنين با شنيدن صداهاي ناگهاني و بلندي چون صداي ترقه يا پارس سگ هورمونهاي مربوط به استرس در بدن گوسفند آزاد مي شود. با افزايش سطح اين هورمونها گوسفند عصبي شده و از كنترل خارج مي شود. بنابراين زماني كه گوسفندان را به چرا برده ايد مراقب باشيد صداهاي بلند آنها را از كنترل خارج نكند. گوش گوسفند مي تواند صداها را تشديد و تقويت كند. صدا با شدت و فاصله زماني نسبتا متفاوت به هر گوش مي رسد و سيستم شنيداري آنرا به سيگنال را ستايي(جهت دار) تبديل مي كند. حتي در اين حين از حركت گوشها، سر و بدن هم كمك مي گيرند. اين توانايي هم همچون حس بويايي و بينايي به بقاي گوسفند كمك مي كند.

حس بويايي

شايد حس بويايي گوسفند دشوارترين حوزه بررسي باشد. سيستم بويايي گوسفند از انسان بسيار پيشرفته تر است. گوسفند در تعامل با محيط از حس بويايي خود بسيار استفاده
مي كند. با وجود آنكه نمي دانيم درك كاملي از حس بويايي گوسفند داشته باشيم
مي توانيم زماني كه بوي خاصي خاطره هاي فراموش شده را زنده مي كند به مرتع هايي دست يابيم. گوسفند به چندين شيوه از حس بويايي خود استفاده مي كند. يك نمونه زماني ست كه از حس خود براي تشخيص ديگر گوسفندان استفاده مي كند. ميش(گوسفند ماده) هم با كمك حس بويايي بره خود را مي يابد. يك مورد ديگر استفاده از حس بويايي در هنگام جفت گيري است. گوسفند نر مدام در ميان گوسفندان مي گردد و با بو كشيدن گوسفند ماده آماده فعاليت جنسي(ورتاك) را پيدا مي كند. به بالا نگه داشتن سر و حالت لبهاي گوسفند نر در حين بوئيدن گوسفند ماده پاسخ(واكنش) فلمن مي گويند. اين مشخصه كه گاهي در گوسفند ماده هم مشاهده مي شود به ارگان(عضو) خاصي در بالاي سقف دهان او مربوط مي شود، كه به آن عضو خيشومي- تيغه اي مي گويند. زماني كه گوسفندهاي نري كه قبلا در گله حضور نداشته اند وارد گله مي شوند گوسفندان ماده متوجه حضور آنها مي شوند و واكنش نشان مي دهند. فرومون گرفته شده از استروئيد در گوسفند نر عضو خيشومي- تيغه اي گوسفند ماده را تحريك مي كند. گوسفند براي يافتن آب و تشخيص مرتع از علوفه از حس بويايي خود استفاده مي كند. به عنوان مثال گوسفند در نزديكي مكاني كه توسط ديگر گوسفندان آلوده شده چرا نمي كند. بنابراين حس بويايي او الگوي چراي خاصي را طلب مي كند. گوسفند علوفه تازه را به علوفه آلوده و مانده ترجيح مي دهد. علوفه سالم و مانده را بو كنيد اگر بوي نامطبوعي داشت مطمئن باشيد كه بوي به مرامت نامطبوع تري براي گوسفند خواهد داشت. البته گاهي انسان نمي تواند برخي بوهاي نامطبوع چون آفلاتوكسين را تشخيص دهد. گاهي هم برخي علوفه ها نظير علوفه سيلو شده به نظر ما ناخوشايند است ولي گوسفند به راحتي از آن استفاده مي كند.

حس چشايي

حس چشايي گوسفند برخلاف حس بويايي او اهميت چنداني ندارد و پاسخ هاي رفتاري مربوط به حس چشايي را نمي توان به راحتي از پاسخ هاي مربوط به حس بويايي تفكيك كرد. گوسفند علوفه خراب را تشخيص مي دهد و مسكن است اين رفتار او به حس چشايي برگردد. زماني كه چندين نوع علوفه در اختيار داشته باشد تنها چند نوع خاص را انتخاب مي كند. زماني كه در چراگاه چندين گونه خوراكي موجود باشد نمونه هايي كه گوسفند انتخاب مي كند با نمونه هاي انتخابي ديگر چارپايان و بز متفاوت است. آزمايشات متعددي انجام شده تا مشخص شود كه آيا گوسفند خرد(تدبير) تغذيه اي دارد؟

فرض بر اين است كه گوسفند از علوفه اي تغذيه مي كند كه بدنش به مواد مغذي آن نياز داشته باشد. گاهي بيشتر از حد لازم از علوفه استفاده مي كنند تا مواد مورد نياز بدنشان تامين شود. نمك نمونه خوبي است. براي تامين سديم از نمك استفاده مي شود اما گاهي گوسفند بيش از حد نياز مصرف ميكند. خوشبختانه شواهدي وجود ندارد كه نشان دهد مصرف بيش از حد نمك مشكل آخرين است. البته در اين موارد نوشيدن آب نامي اهميت دارد.

حس لامسه

بيشتر قسمت هاي بدن گوسفند از پشم با موي زبر پوشيده شده است. سم ها مطمئنا براي كاربردهاي لامسه اي نيستد. تنها بيني، لب ها، دهان و گوشها در حس ها دخيل هستند. البته آن معنا نيست كه پوست زير پشم حساس نيست(حس ندارد). در حقيقت پوست بسيار حساس است اما به گونه اي حفاظت شده هم هست. به همين ترتيب بخش نرم پنجه هم حساس است. اين حس در روابط ميان حيوانات اهميت دارد. بره ها تماس با گوسفند ماده دارند و گوسفندان ترهم نسبت به رفتار لمسي واكنش نشان مي دهند مثلا زماني كه بره قصد مكيدن شير دارد مادر به او شير مي دهد. يك نمونه تست لامسه استفاده از حفاظ(نرده) الكتريكي است. كساني كه از اين نوع حفاظ ها استفاده كرده اند مي دانند كه حساسيت گوسفند نسبت به ديگر حيوانات به اين حفاظ كمتر است كه مي تواند به خاصيت نارسايي پشم مرتبط باشد. اگر مي خواهيد از اين نرده ها براي گوسفند استفاده كنيد(چند سيم) حامل برق را در ارتفاعي به بلندي بيني گوسفند قرار دهيد. از شارژهايي با كيفيت عالي استفاده كنيد تا گوسفند نسبت به آنها حساسيت نشان دهد. با استفاده از راهنمايي ها و طرح هاي شركت هاي سازنده اين حفاظ ها نه تنها مي توانيد از گوسفندان مراقبت كنيد بلكه مي توانيد مانع شكار كننده ها هم شويد.

اهلي كردن گوسفند

انسان با گوسفند از مدتها پيش سروكار و رشته است. تحقيقات نشان مي دهد كه گوسفند دومين يا سومين گونه جانوري بوده كه اهلي شده است. لازم به ذكر است كه سگ اولين گونه اي است كه اهلي شده است. گوسفند و بز هم دومين و سومين گروه هستند. نمي توان دقيق گفت اهلي كردن چه زماني آغاز شده اما اهلي كردن گوسفند به ۹۰۰۰ سال پيش در عراق بر مي گردد. حتي برخي معتقدند اين تاريخ به ۱۲ يا ۱۵ هزار سال پيش برميگردد. ارزيابي تغييرات رفتاري ناشي از اهلي كردن كار ساده اي نيست زيرا اطلاعات و شواهد كسي در دست داريم.

 

اصول اهلي كردن

تعريف اهلي كردن در ديكشنري و بستر(چاپ دوم، ۱۹۷۶) اينگونه بيان شده ست:” باعث شويم حيوان يا گياه ديگر وحشي نباشد…” البته دانشمندان معتقدند اهلي كردن با رام كردن متفاوت است. يكي از كارشناسان، اي ديد، معتقد است كه: هر چند رام كردن راهي ست به سوي اهلي كردن اما حيوان رام شده با اهلي متفاوت است. گوسفند گونه اهلي شده است. گوسفند نمي تواند براي مدت طولاني در محيط وحشي زنده بماند و به راحتي توسط شكار كننده نابود مي شود. گوسفند نمونه خوبي براي همزيستي به حساب مي آيد كه براي اهلي شدن نياز است. گوسفند در قبال علوفه، حفاظت و مراقبت پشم گوشت و شير در اختيار انسان قرار مي دهد. جالب است بدانيد كه گوسفند رابطه همزيستي عميقي با ميكرو ارگانيسم هاي روده اي دارد كه مواد فيبري نظير علف را هضم مي كنند. بنابراين اين ويژگي به لحاظ اقتصادي سود آور مفيد است. حتي گوسفند مي تواند موادي را كه براي ما قابل استفاده نيستند تغيير داده و قابل استفاده كند در اين مورد ميكروبهاي روده اي نقش مهمي ايفا مي كنند. با توجه به عوامل بي شماري نظير آب و هوا، تركيبات علوفه اي، غلات و حاصل خيزي خاك فزايند اهلي كردن بسيار پيچيده است. در فرايند اهلي كردن چندين مرحله طي مي شود كه عبارتند از: كنترل نه چندان شديد، اما عدم كنترل بر توليد مثل. توليد مثل در اسارت و بعد جدا سازي از گوسفندان وجشي-

توليد مثل گزينشي با جفت گيري كم با گونه هاي وحشي

توسعه تدريجي زاد و ولدهاي متفاوت با مشخصه هاي اقتصادي مورد نظر. اين شيوه مدتهاست كه دنبال مي شود. بررسي دقيق تر جنبه هاي خاص فرايند اهلي كردن به گوسفندان داران در شناخت بهتر گوسفند كمك مي كند.

اهلي كردن براي نخستين بار

بيشتر اطلاعات موجود در رابطه با تاريخچه اهلي كردن ريشه در مطالعات مربوط به بررسي انسان اوليه در نقش شكارچي و گوسفند در نقش قرباني دارد. گوسفند طعمه جذابي براي انسان اوليه به شمار مي آمده است. گوسفند وحشي مرز و چابك بوده و شكارچيان به راحتي نمي توانستند آنها را به دام بياندازند. با اين حال شكار گوسفند منافعي از جمله تامين خوراك چندين نفر را به همراه داشته است. بعد از گوشت افرد از پوست(چرم) براي تهيه لباس و سرپناه، از استخوانها براي ساختار ابزار و وسايل مورد نياز استفاده كرده و در مثانه م آب ذخيره مي كردند.

رايج ترين حكايت مربوط به اهلي كردن گوسفند به زماني اشاره دارد كه بره ها در محيط انساني رشد مي كردند. بدين ترتيب ارتباطي ميان بره و انسان شكل مي گيرد كه روز به روز هم تقويت مي شود. رفتار شناسان معتقدند اگر شروع اين ارتباط و فرايند درست مدت كمي بعد از زاده شدن بره باشد اين پيوند قوي تر خواهد بود و درست ارتباطي بيشه ارتباط بره و مادر ايجاد مي شود. در اين حالت بره مدام در پي افراد يا خود خاصي كه از او مراقبت مي كند مي رود. حتي هنگام خواب كنار او مي خوابد و در هنگام خطر به او پناه مي برد. گاهي شكارچي مادر را مي كشد و بره را به همراه خود به خانه مي برد.
بره هاي بسيار كوچك تنها با خوردن شير مادر(گوسفند ماده) زنده مي مانند. مي توان گفت گوسفند بسيار خوب فرايند اهلي شدن زا پشت سرگذاشته است. البته غريزه جمعي زندگي كردن گوسفند هم عامل موثري در اين فرايند بوده است. در واقع مي توان گفت گوسفند همانند انسان موجودي اجتماعي است. به طوري كه حتي مي توانند گروه اجتماعي خود را با پذيرش ديگر گونه ها وسعت بخشند. به عنوان مثال در بسياري مناطق مشاهده مي كنيم انسان، سگ و گوسفند به عنوان واحدي اقتصادي به اجتماعي فعاليت دارند. در اين بين انسان نقش كاتاليزوري را بازي مي كند كه با سگ و گوسفند رابطه دارد.

پيشرفت هايي در زمينه اهلي كردن

با گذشت عصر طلايي رابطه انسان و گوسفند از حالت رام كردن به اهلي كردن تبديل شد. اين روابط همزيستي بود زيرا هر دو سود مي بردند. يكي از نكات كليدي در پيشرفت و بهبود روابط عملكرد انسان در تغيير الگوي زاد و ولد بود. چارلز داروين”بهترين توضيح را براي بيان تفاوت، گزينش طبيعي” كه نقش انسان در آن بيشتر از نقش گونه هاي رقيب نبود، و گزينش روشمند(اسلوبي) كرده آن انسان با اعمال فشار گزينش به نتايج مورد نظر رسيد. يك نمونه مثال گزينش روشمند از ميان برداشتن حيوانات تهاجمي قبل از رسيدن آنها به زمان زاد و ولد بود كه به زاد و ولد ديگر حيوانات كمك مي كرد. اين اقدام
مي توانست به شكل كشش حيوانات تهاجمي يا نابارور كردن آنها باشد. نازا كردن حيوان نتايج نامطلوبي در تغيير رفتار به همراه داشت، تاريخچه آن به دوران نوسنگي برمي گردد. ممكن است نازا كردن حيوانات ابتدا به منظور بهبود در رفتار انجام گرفته باشد و بعدها به عنوان شيوه مناسبي در زاد و ولد گزينشي استفاده شده است. با پيشرفت اهلي كردن گوسفند تغيير كرد. در مورد تغيير در ساختار جسمي(فيزيكي) و پشم اطلاعاتي مكتوب در دست است. اما در مورد تغيير رفتاري اطلاعات چنداني موجود نيست. “ام.ال.يدر” معتقد است تغيير رفتار در سازگاري گوسفند وحشي با محيط جديد حائز اهميت بود و اين توانايي براي تغيير زمينه اهلي شدن را فراهم كرد. هيچ گونه چارپاي ديگري به جز حيوانات شيره تا اين اندازه با صاحبان خود تماس فيزيكي ندارند. از گوساله ساليانه يك يا دوبار بهره برداري مي شود كه زمان لكن هم نياز دارد. اما از گوسفند ۶ بار در سال بهره برداري مي شود گاو گوساله خود را بدون دخالت مستقيم انسان پرورش مي دهد. اما بره با تماس مستقيم انسان زاده مي شود. گاو به ندرت به پشم زني نياز دارد اما گوسفند در زمان پشم زني نياز تماس و دخالت مستقيم انسان است. اسب ها هم به تماس مستقيم با انسان نياز دارد اما در جوامع مدرن براي بقا چندان نيازمند نيست و بيشتر در موارد تفريحي مورد استفاده قرار مي گيرد تا كار. سطح تماس بالاي گوسفند و انسان در رشد و پرورش گوسفند يكي از دلايل اهلي شدن است. اگر با گوسفند سر و كار دارند فكر كنيد تا چه زماني لازم است گوسفند مهاجم و مستقل را نگه داشت تا اهلي شود. اهلي كردن فرايند ساده اي نيست. اين حيوانات طعمه خوبي براي سگ هاي ولگرد، كايوتها و ديگر شكارچيان هستند. گزينش روشمندي كه چوپان در طي فرايند اهلي كردن اعمال مي كند منجر به بهبود و پيشرفت گونه مي شود. نوع و پيشرفت گونه هاي مختلف گوسفند موضوع جالب توجهي است ميان اين گونه هاي مختلف نمونه هاي رفتاري متفاوتي به چشم مي خورد. به عنوان مثال برخي گونه ها اجتماعي تر هستند، يك نمونه آن گونه”رمبويلت” است. گونه ديگري با نام”بلك بلي بار بادوس” رموك است.

پيامدهاي رفتاري مدرن

بيش از يك قرن چارلز داروين عنوان كرد كه انسان در فرايند گزينش به سمت نقطه كرانه(گونه غير متعارف) كشيده مي شود. به عنوان مثال گونه اي با كشيده ترين بدن را انتخاب مي كند. افراط گري هايي كه در رفتار مشاهده مي شود نظير”تهاجمي بودن، عدم توانايي در مراتب از بره يا غريزه جنسي ضعيف نمونه هاي رفتاري نامناسبي هستند كه تا حدي تحت تاثير فرايند گزينش قرار مي گيرند. توانايي مراقبت از بره(انجام وظايف مادري) نمونه خوبي ست كه پيامدها و تعابير مختلفي به همراه دارد. اهميت اين توانايي براساس شرايط مديريتي متفاوت است. در لگه ها فرايند زاد و ولد تحت كنترل بوده و كمك انساني دخيل است. دوقلو و سه قلوزايي شايع و مطلوب است. در شرايط چراگاهي گوساله بدون كمك از خود مراقبت مي كند. بنابراين در اين شرايط توانايي در انجام وظايف مادري اهميت بيشتري دارد. اگر در صاحب گله توجه كمي نسبت به اين توانايي داشته باشد گوسفنداني رشد مي كنند كه اداره آنها در زماني كه بره هستند بسيار مشكل است. در كل مشكلات رفتاري گوسفند ناچيز است. گوسفند جزء اولين حيواناتي ست كه در اجراي طرح H-4 و FFA حيوانات اهلي شركت داده مي شود. هزاران نفر گوسفنداني را به نمايش مي گذارند كه احتمال آسيب ديدگي آنها بدست حيوانات مهاجم بسيار كم است. مي توان گوسفند را طوري پرورش داد كه با افشار و بدون آن قابل كنترل باشد.

جفت يابي

يكي از مهمترين فاكتورها در تعيين موفقيت گوسفند داري ميزان توليد مثل است. عوامل بسياري چون، محيط، تغذيه و اصالت و ژن در توليد مثل دخيل هستند. رفتار هم جنبه مهمي از آن به حساب مي آيد. آشنايي با اصول توليد مثل ضروري است.

دوران بلوغ

بلوغ همان بلوغ جنسي است كه در گوسفند زمان آن ممكن است در ۶ ماهگي باشد اما زمان متداول آن از ۷ تا ۱۲ ماهگي است . در بره نر يا ماده حتي قبل از فرا رسيدن بلوغ فيزيولوژيكي فعاليت هاي جفت يابي ديده مي شود . اما در اين دوران اين فعاليت ها منجر به بارداري نمي شود . تحقيقات نشان مي دهد كه گوسفندهاي ماده اي كه در طول سال اول عمرشان زاد و ولد مي كنند سود آوري بيشتري دارند . توليد مثل فعلي ، الگوي زاد و ولدگوسفند فصلي است مي توان گفت گوسفندان بيشتر در پاييز كه روزها كوتاهتر و هوا خنك تر است توليد مثل مي كنند . غده صنوبري در مغزگوسفند آغاز فصل زاد و ولد را كنترل مي كند . اين غده هورموني با نام ‹‹  ملاتونين ›› ترشح مي كندكه بر هيپوتالاموس اثرگذاشته و منجر به آغاز توليد مي شود . محرك ترشح ملاتونين كوتاه شدن روزها يا دوره نوري ( شير دوره ) كوتاهتر است . جالب است كه هرچه محيط زيست گوسفند از خط استوا دورتر باشد بيشتر تابع الگوي زاد وولد فعلي است . در مقابل گوسفندان كه در مناطق استوايي و نيمه تاره اي زندگي مي كنند رفتار ورتاكي بيشتري در طول سال نشان مي دهند . در زمينه تغيير الگوي توليد مثل اقدامات متنوعي صورت گرفته است . يك مورد اسكان دادن ( نگهداري ) گوسفند در محيطي است كه مي توان طول روز و زمان تاريك و روشن شدن هوا را كنترل و تنظيم كرد . اكثر محققاني كه دركاربرد اين شيوه موفق بوده اند بر ضرورت وجود تاريكي مطلق تأكيد دارند . زمان روشن و تاريكي به ترتيب ۸ و ۱۶ ساعت است . در اين روش هورمون هاي خاصي نقش دارند . روش ديگر استفاده از ملاتونين مصنوعي است . بسياري ازكشورها اين روش را تأييدكرده اند اما در

آمويكالين روش تأييد نشده است . با حضور چند عضو نر جديد رفتار توليد مثلي ميش تشديد مي شود . اين رفتار زماني بارزتر است كه در طول دوره عدم توليد مثل و زاد وولد گوسفندهاي نر وماده ( قوچ و ميش) از يكديگر جدا باشند . توليد مثل فصلي بيشتر تحت سلطه وكنترل گوسفند ماده است هرچند برگوسفند نر هم تأثير مي گذارد .

در بسياري تحقيقات به كاهش سطح توليد تستوسترون وكاهش اندازه و بيضه درگوسفند نر در دورة خارج از فصل اشاره مي كنند . دورة خارج از فصل درمكانهايي نظير ‹‹ تنسي› معمولا اواخر بهار و ماه هاي تابستان است . جفت گريي. گوسفند ماده اگر توليد مثل نكند يا باردار نشود جفت گيري را چندين بار در طول فصل توليد مثل تكرارمي كند سيكل توليد مثل گوسفند ماده حدودا ۱۶ روز ( بين ۱۴ تا ۲۰ روز ) است . زمان واقعي در تاك معين زماني كه گوسفند ماده به لحاظ جنسي پذيرا است حدود ۳۰ تا ۳۶ ساعت است . در طول اين مدت ميش تمايل دارد در نزديكي گوسفند نر بماند . ممكن است نشانه هاي كم ديگري در اين دوره مشاده شود اما با پيشرفت ورتاك گوسفند ماده در جفت گيري با گوسفند فعال تر مي شود . در اوج ورتاك گوسفند ماده ممكن گوسفند نر را بو بكشد ، پوزه اش را به او بمالد يا اوراليس بزند . گوسفند ماده ورتاك مرتبا ادرار مي كند .اگر گوسفند ماده درحالت ورتاك نباشد ممكن است ازگوسفند نرفاصله بگيرد . اما اگر در آن حالت باشد به طرف گوسفند نر جذب شده . سرش را مي چرخاند يا به حركات او نگاه مي كند. گاهي هم گوسفند ماده دمش را مي چرخاند . پاسخ رفتاري گوسفند نر زماني كه متوجه ورناك گوسفند ماده مي شود بالا بردن بيني و خم كردن لب بالايي است . به اين پاسخ ‹‹‌  واكنش فلمن ›› مي گويند . اين پاسخ بعد از بوئيدن ادرار مشاهده مي شود . البته اين پاسخ ابزار رابطه جنسي نيست . در عوض هدف اوليه فلمن در معرض قرار دادن عضو خيشومي- تيغه اي است . اين عضو در حفره بيني قرار دارد و به سقف دهان متصل است . وظيفه آن شناسايي اجزاء بودار جنسي ( فرومون ) در ادرار است يكي ديگر از واكنش هاي گوسفند نركوبيدن پا بر زمين است .گوسفند نرممكن از اندام تناسلي گوسفند ماده را ليس بزند و حتي به او ضربه بزند ، يا با بيني صداي خرناس مانندي ايجاد كند . ممكن است گوسفند نر در تلاش اول نتواند پشت گوسفند ماده برود حتي در تحقيقي عنوان شده كه رفتار ترغيب كننده حدود ۳ ساعت طول مي كشد . زماني كه سر آلت تناسلي گوسفند نر با مخاط سر بيروني آلت تناسلي گوسفند ماده تماس پيدا مي كند به سرعت در پي آن فروكردن و انزال رخ مي دهد . زاد وولد ممكن است چندين مرتبه تكرار شود . حجم هر انزال نسبتا كم است ( حدود ۱ ميليمتر) كه به توانايي گوسفند نر براي رفتن به پشت گوسفند ماده و انزال در مدت زمان كم بستگي دارد . اگر دريك زمان خاص چندين گوسفند ماده در حالت ورتاك باشند رقابت براي جلب توجه گوسفند نر مشاهده مي شود وگوسفندان ماده اطراف گوسفند نر رفت و آمد مي كنند . ممكن است گوسفند آن نر چندين بار به پشت يك گوسفند ماده سوار شوند اما بعد از ۳ تا ۶ مرتبه خسته مي شوند و اگر بلافاصله گوسفند ماده جديدي وارد شود خستگي گوسفند نر سريع

مرتفع مي گردد . در تحقيقي عنوان شده كه اگرگوسفند در ۴ گوسفند ماده در اختيار داشته باشد ، ۳ برابر بيشتر از وقتي كه يك گوسفند ماده دارد جفت گيري مي كند . گوسفندان نرگوسفندان ماده بزرگتر را به بره ها ترجيح مي دهد .وگوسفندان ماده گونه خود را بيشتر انتخاب مي كنند. تأثيرات برتري و سلطه گوي . اگر از چندين گوسفند نر در توليدمثل گله استفاده شود شاهد سلسله مراتب سلطه گري هستيم كه در برخي شرايط به توجهات جدي مديريتي نياز دارد . به عنوان مثال گوسفند نر غالب ( سلطه گر) ممكن است به لحاظ ژنتيكي نمونه خوبي نباشد در اين حالت بره ها هم نمونه هاي خوبي نيستند مشكل جدي ديگري كه ممكن است اتفاق بيافتد اين است كه گوسفند نر غالب نابارور بوده يا ضعف جنسي داشته باشد ، كه همين مسئله منجر به كاهش محسوسي در زاد وولد مي شود .

گوسفندان نر بالغ نسبت به گوسفندهاي نر يكساله سلطه گرتر هستند حتي اگر تمامي مشخصه ها يكي باشد باز هم گوسفند نر بزرگ تر بركوچكتر سلطه دارد .گاهي گوسفندان نركوچكتر تهاجمي ترند وگوسفندان ماده بيشتري را باردار مي كنند . گوسفندان نر زماني كه وارد گله مي شوند رفتارهاي تهاجمي دارندكه گاهي منجر به آسيب ديدگي هم مي شود . زماني كه گوسفندان نر زوج زوج رقابت مي كنند مدت زمان بيشتري به جنگ مي پردازند. اگر به جاي دوگوسفند نر از سه گوسفند استفاده شود مشكلات كمتري بروز مي كند .گوسفندان نر تحت سلطه حركات و واكنش هاي فلمن

قابل توجهي به گوسفندان ماده در آغاز ورتاك نشان مي دهند در حالي كه در زمان اوج ورتاك اين فرصت را به گوسفندان نرغالب مي دهند . ميل جنسي ( ليبيدو ) . ليبيد و به معناي تحريك جنسي يا ميزان ميل جنسي حيوانات است .گوسفند نر با ميل جنسي بالا بيشتر ازگوسفندان ماده بالا رفته و آنها را باردار مي كند . سطح ميل جنسي درگوسفندان نر بسيار متفاوت است كه از حالت فعاليت صفرتا فعاليت شديد مشاهده مي شود .

اما زمان متداول آن از ۷ تا ۱۲ ماهگي است . در بره نر يا ماده حتي قبل از فرا رسيدن بلوغ فيزيولوژيكي فعاليت هاي جفت يابي ديده مي شود . اما در اين دوران اين فعاليت ها منجر به بارداري نمي شود . تحقيقات نشان مي دهد كه گوسفندهاي ماده اي كه در طول سال اول عمرشان زاد و ولد مي كنند سود آوري بيشتري دارند . توليد مثل فعلي ، الگوي زاد و ولدگوسفند فصلي است مي توان گفت گوسفندان بيشتر در پاييز كه روزها كوتاهتر و هوا خنك تر است توليد مثل مي كنند . غده صنوبري در مغزگوسفند آغاز فصل زاد و ولد را كنترل مي كند . اين غده هورموني با نام ‹‹  ملاتونين ›› ترشح مي كندكه بر هيپوتالاموس اثرگذاشته و منجر به آغاز توليد مي شود . محرك ترشح ملاتونين كوتاه شدن روزها يا دوره نوري ( شير دوره ) كوتاهتر است . جالب است كه هرچه محيط زيست گوسفند از خط استوا دورتر باشد بيشتر تابع الگوي زاد وولد فعلي است . در مقابل گوسفندان كه در مناطق استوايي و نيمه تاره اي زندگي مي كنند رفتار ورتاكي بيشتري در طول سال نشان مي دهند . در زمينه تغيير الگوي توليد مثل اقدامات متنوعي صورت گرفته است . يك مورد اسكان دادن ( نگهداري ) گوسفند در محيطي است كه مي توان طول روز و زمان تاريك و روشن شدن هوا را كنترل و تنظيم كرد . اكثر محققاني كه دركاربرد اين شيوه موفق بوده اند بر ضرورت وجود تاريكي مطلق تأكيد دارند . زمان روشن و تاريكي به ترتيب ۸ و ۱۶ ساعت است . در اين روش هورمون هاي خاصي نقش دارند . روش ديگر استفاده از ملاتونين مصنوعي است . بسياري ازكشورها اين روش را تأييدكرده اند اما در

آمويكالين روش تأييد نشده است . با حضور چند عضو نر جديد رفتار توليد مثلي ميش تشديد مي شود . اين رفتار زماني بارزتر است كه در طول دوره عدم توليد مثل و زاد وولد گوسفندهاي نر وماده ( قوچ و ميش) از يكديگر جدا باشند . توليد مثل فصلي بيشتر تحت سلطه وكنترل گوسفند ماده است هرچند برگوسفند نر هم تأثير مي گذارد .

در بسياري تحقيقات به كاهش سطح توليد تستوسترون وكاهش اندازه و بيضه درگوسفند نر در دورة خارج از فصل اشاره مي كنند . دورة خارج از فصل درمكانهايي نظير ‹‹ تنسي› معمولا اواخر بهار و ماه هاي تابستان است . جفت گريي. گوسفند ماده اگر توليد مثل نكند يا باردار نشود جفت گيري را چندين بار در طول فصل توليد مثل تكرارمي كند سيكل توليد مثل گوسفند ماده حدودا ۱۶ روز ( بين ۱۴ تا ۲۰ روز ) است . زمان واقعي در تاك معين زماني كه گوسفند ماده به لحاظ جنسي پذيرا است حدود ۳۰ تا ۳۶ ساعت است . در طول اين مدت ميش تمايل دارد در نزديكي گوسفند نر بماند . ممكن است نشانه هاي كم ديگري در اين دوره مشاده شود اما با پيشرفت ورتاك گوسفند ماده در جفت گيري با گوسفند فعال تر مي شود . در اوج ورتاك گوسفند ماده ممكن گوسفند نر را بو بكشد ، پوزه اش را به او بمالد يا اوراليس بزند . گوسفند ماده ورتاك مرتبا ادرار مي كند .اگر گوسفند ماده درحالت ورتاك نباشد ممكن است ازگوسفند نرفاصله بگيرد . اما اگر در آن حالت باشد به طرف گوسفند نر جذب شده . سرش را مي چرخاند يا به حركات او نگاه مي كند. گاهي هم گوسفند ماده دمش را مي چرخاند . پاسخ رفتاري

گوسفند نر زماني كه متوجه ورناك گوسفند ماده مي شود بالا بردن بيني و خم كردن لب بالايي است . به اين پاسخ ‹‹‌  واكنش فلمن ›› مي گويند . اين پاسخ بعد از بوئيدن ادرار مشاهده مي شود . البته اين پاسخ ابزار رابطه جنسي نيست . در عوض هدف اوليه فلمن در معرض قرار دادن عضو خيشومي- تيغه اي است . اين عضو در حفره بيني قرار دارد و به سقف دهان متصل است . وظيفه آن شناسايي اجزاء بودار جنسي ( فرومون ) در ادرار است يكي ديگر از واكنش هاي گوسفند نركوبيدن پا بر زمين است .گوسفند نرممكن از اندام تناسلي گوسفند ماده را ليس بزند و حتي به او ضربه بزند ، يا با بيني صداي خرناس مانندي ايجاد كند . ممكن است گوسفند نر در تلاش اول نتواند پشت گوسفند ماده برود حتي در تحقيقي عنوان شده كه رفتار ترغيب كننده حدود ۳ ساعت طول مي كشد . زماني كه سر آلت تناسلي گوسفند نر با مخاط سر بيروني آلت تناسلي گوسفند ماده تماس پيدا مي كند به سرعت در پي آن فروكردن و انزال رخ مي دهد . زاد وولد ممكن است چندين مرتبه تكرار شود . حجم هر انزال نسبتا كم است ( حدود ۱ ميليمتر) كه به توانايي گوسفند نر براي رفتن به پشت گوسفند ماده و انزال در مدت زمان كم بستگي دارد . اگر دريك زمان خاص چندين گوسفند ماده در حالت ورتاك باشند رقابت براي جلب توجه گوسفند نر مشاهده مي شود وگوسفندان ماده اطراف گوسفند نر رفت و آمد مي كنند . ممكن است گوسفند آن نر چندين بار به پشت يك گوسفند ماده سوار شوند اما بعد از ۳ تا ۶ مرتبه خسته مي شوند و اگر بلافاصله گوسفند ماده جديدي وارد شود خستگي گوسفند نر سريع

مرتفع مي گردد . در تحقيقي عنوان شده كه اگرگوسفند در ۴ گوسفند ماده در اختيار داشته باشد ، ۳ برابر بيشتر از وقتي كه يك گوسفند ماده دارد جفت گيري مي كند . گوسفندان نرگوسفندان ماده بزرگتر را به بره ها ترجيح مي دهد .وگوسفندان ماده گونه خود را بيشتر انتخاب مي كنند. تأثيرات برتري و سلطه گوي . اگر از چندين گوسفند نر در توليدمثل گله استفاده شود شاهد سلسله مراتب سلطه گري هستيم كه در برخي شرايط به توجهات جدي مديريتي نياز دارد . به عنوان مثال گوسفند نر غالب ( سلطه گر) ممكن است به لحاظ ژنتيكي نمونه خوبي نباشد در اين حالت بره ها هم نمونه هاي خوبي نيستند مشكل جدي ديگري كه ممكن است اتفاق بيافتد اين است كه گوسفند نر غالب نابارور بوده يا ضعف جنسي داشته باشد ، كه همين مسئله منجر به كاهش محسوسي در زاد وولد مي شود .

گوسفندان نر بالغ نسبت به گوسفندهاي نر يكساله سلطه گرتر هستند حتي اگر تمامي مشخصه ها يكي باشد باز هم گوسفند نر بزرگ تر بركوچكتر سلطه دارد .گاهي گوسفندان نركوچكتر تهاجمي ترند وگوسفندان ماده بيشتري را باردار مي كنند . گوسفندان نر زماني كه وارد گله مي شوند رفتارهاي تهاجمي دارندكه گاهي منجر به آسيب ديدگي هم مي شود . زماني كه گوسفندان نر زوج زوج رقابت مي كنند مدت زمان بيشتري به جنگ مي پردازند. اگر به جاي دوگوسفند نر از سه گوسفند استفاده شود مشكلات كمتري بروز مي كند .گوسفندان نر تحت سلطه حركات و واكنش هاي فلمن

قابل توجهي به گوسفندان ماده در آغاز ورتاك نشان مي دهند در حالي كه در زمان اوج ورتاك اين فرصت را به گوسفندان نرغالب مي دهند . ميل جنسي ( ليبيدو ) . ليبيد و به معناي تحريك جنسي يا ميزان ميل جنسي حيوانات است .گوسفند نر با ميل جنسي بالا بيشتر ازگوسفندان ماده بالا رفته و آنها را باردار مي كند . سطح ميل جنسي درگوسفندان نر بسيار متفاوت است كه از حالت فعاليت صفرتا فعاليت شديد مشاهده مي شود .