Corona als katalysator voor economische vernieuwing?
De maatschappelijke en economische ontwrichting door het Corona virus raakt ons allemaal, en op heel verschillende manieren. Ze heeft gevolgen voor onze gezondheidssituatie, ons sociale leven en ons werk. De crisissituatie leidt ook tot uitzonderlijke financiële maatregelen, zowel in Nederland als in Europa. Wat zien de economen van de Universiteit Utrecht op dit moment gebeuren?
Aflevering 3: economen Mark Sanders, Rens van Tilburg en Joop Schippers van de Utrecht University School of Economics (U.S.E.) geven hun visie op de overheidssteun voor bedrijven en de gevolgen voor de arbeidsmarkt, de schuldenlast en de positie van bedrijven en ZZP’ers na de crisis. Zij vinden dat de crisis kansen voor verandering biedt, variërend van vooral investeren in duurzaamheid, herzien van de regelingen voor ZZP’ers tot aan de invoering van een basisinkomen. Als daar nu draagvlak voor is, is ook de overheid nadrukkelijk aan zet.
Een noodwet voor de overheidssteun aan bedrijven
Mark Sanders, universitair hoofddocent Strategie, Organisatie en Ondernemerschap en Arjo Klamer (Erasmus Universiteit Rotterdam), beide lid van het Sustainable Finance Lab schreven voor Trouw het opinieartikel ‘Een Lock-down voor coronaschulden’. Daarin pleiten zij voor een centrale rol van de overheid in het voorkomen van een enorme schuldenlast als gevolg van de economische omstandigheden – omdat we ons daarmee meteen weer kwetsbaar maken voor een volgende crisis.
‘Overheden in heel Europa (…) komen met even draconische steunmaatregelen om de schok te dempen. Ook de Nederlandse regering heeft een flink pakket maatregelen aangekondigd. Daarbij grijpt men logischerwijze terug op oude, beproefde recepten. Met ruime garanties en gesubsidieerde kredieten werpt men de getroffen ondernemers een reddingsboei toe. De banken doen hun duit in het zakje door coulance te betrachten en nu niet vast te houden aan overeengekomen aflossings- en renteverplichtingen. Met uitstel van betaling en nieuwe, goedkope kredieten, kopen we tijd. Maar dat is niet genoeg. Het inkomen waarmee men de eerder aangegane schulden had willen aflossen, is door Corona immers verdampt. Dat gat dichten met nieuwe schuld maakt de bestaande schulden niet dragelijker.
Banken en andere kredietverleners kunnen echter onmogelijk meer doen dan uitstel geven. Schuld kwijtschelden is in de huidige financiële verhoudingen hetzelfde als bezit vernietigen. Voor echte kwijtschelding is coördinatie en democratisch mandaat nodig. Zonder wettelijk kader om dat goed te regelen is kwijtschelden door banken waarschijnlijk zelfs strafbaar. De overheid moet daarom een centrale rol nemen om nu te voorkomen dat straks de schulden ons boven het hoofd groeien.
Wij pleiten daarom voor een Corona Jubilee Light, geregeld in een noodwet. Deze beoogt allereerst acute liquiditeitsproblemen in de getroffen sectoren te voorkomen. Dit kan door schulden te bevriezen en aflossings- en rentebetalingen in ieder geval op te schorten tot na de coronacrisis. De hele afwikkeling van schulden kan daarmee tot nader order in lockdown. Banken hebben zelf al aangekondigd dergelijke maatregelen te willen nemen. Een helder wettelijk kader kan daarbij willekeur, free-ridergedrag voorkomen. Op lange termijn is echter ook een ruimhartige schuldsanering geboden.'
Dus laat ons na Corona vol inzetten op investeringen in energienetten, duurzame opwekking, elektrisch rijden en meer van al dat moois. Als we toch miljarden gaan uitgeven, dan liever niet aan de fossiele economie van gisteren.
Steunen we werknemers of bedrijven?
Onder de titel ‘Redden we werknemers of bedrijven?’ riep een ander lid van het Sustainable Finance Lab, de Groningse hoogleraar Dirk Bezemer in de Groene Amsterdammer de vraag op of een bedrijf als bijvoorbeeld KLM-AirFrance wel zonder voorwaarden overheidssteun zou mogen krijgen, terwijl het tegelijkertijd tweeduizend werknemers uit de ‘flexibele schil’ wil ontslaan.
Sanders deelt die bedenkingen. Hij is van mening dat we na de crisis vooral moeten investeren in duurzaamheid: ‘Elke bestedingsimpuls kan beter aan reële economische assets worden besteed dan aan financiële activa. Dus laat ons na Corona vol inzetten op investeringen in energienetten, duurzame opwekking, elektrisch rijden en meer van al dat moois. Als we toch miljarden gaan uitgeven, dan liever niet aan de fossiele economie van gisteren. Vanuit die gedachte is KLM natuurlijk als eerste aan de beurt voor stevige condities bij een eventueel hulppakket.’
Belasting heffen op kerosine, invloed uitoefenen op de duurzaamheid van de vliegtuigen zelf of op de timeslots en het gebruik van de verschillende banen op Schiphol – het zouden allemaal aanknopingspunten kunnen zijn om bijvoorbeeld de luchtvaartsector nu een duwtje in de duurzame richting te geven.
‘De grote klap valt op dit moment natuurlijk in de recreatie- en cultuursector,’ zei Mark Sanders in de podcast 'Never waste a good crisis' van Impact Radio. ‘Ik denk dat je daar als overheid een hele ruimhartige regeling voor moet maken. De eerste crisismaatregelen zijn eigenlijk ook daarop gericht geweest: de ZZP’ers en de kleine bedrijven in die sectoren opvangen. Daar moet de hulp zijn. En KLM? Nationaliseren maar weer, zou ik zeggen, dan kun je er alles mee doen wat je wilt.’
Hoe langer het duurt, hoe meer je moet gaan bedenken of het wel willen behouden zoals we het hebben, of een aantal transities waarmee we bezig waren, er ook aan gaan verbinden. Als we dat niet doen, gaan we besparen op de verandering.
De crisis als aanleiding voor verandering
‘Als de crisis langer duurt, heb je minder mogelijkheden om die op te lossen. Hervormingen kun je toch het beste doorvoeren als het goed gaat met de samenleving,’ aldus Joop Schippers, hoogleraar arbeidseconomie. ‘Als het slecht gaat, is het toch vaak een kwestie van ‘waar gehakt wordt, vallen spaanders’. Dus vanuit alle perspectieven heb ik toch liever een korte crisis dan een lange crisis.’
In de eerdergenoemde podcast van Impact Radio spraken verschillende economen, waaronder ook Rens van Tilburg, directeur van het Sustainable Finance Lab en verbonden aan U.S.E., over de kansen op verandering die de huidige uitzonderlijke omstandigheden kunnen bieden.
‘Willen we niet liever straks gaan investeren in hogesnelheidslijnen zodat mensen met de trein door Europa kunnen reizen in plaats van aan het vliegen?’ vroeg Van Tilburg zich bijvoorbeeld af. Hij ziet in de overheidsmaatregelen vooral de bedoeling om na een korte pauzestand de draad weer zo snel mogelijk op te kunnen pakken: ‘Het is gericht op behouden wat we hebben. Inkomenssteun, meestal via bedrijven georganiseerd. Extra noodkredieten aan bedrijven. Een beetje het business as usual scenario. Hoe langer het gaat duren, hoe moeilijker het wordt om op deze manier te blijven doen. En hoe langer het duurt, hoe meer je ook moet gaan bedenken of het wel willen behouden zoals we het hebben, of moeten we een aantal transities waarmee we bezig waren, er ook aan gaan verbinden? Je kunt je geld maar één keer uitgeven. Als we dat niet doen, gaan we besparen op de verandering.’
Mark Sanders ziet desgevraagd ook het gesprek over het basisinkomen weer terugkomen, waar hij een verklaard voorstander van is: ‘We hebben lang gedaan of alle zzp’ers ondernemers waren en dat op eigen risico deden. Maar er zijn risico’s en schokken die je hen niet kunt aanrekenen en waar je een vangnet voor moet realiseren. Dat geldt ook voor een ziektekostenverzekering, een pensioenvoorziening en sociale risico’s die je met elkaar moet verzekeren. En als je toch die weg opgaat, dan kom je al heel snel bij het basisinkomen uit.’
In de steun aan ondernemers zou je dan ook een goede aanleiding kunnen zien: ‘Voor de ondernemers is het loket nu de facto al open,’ zegt Sanders. ‘Er worden nu geen vragen gesteld, je krijgt je geld gewoon mee. En dan zijn er natuurlijk allerlei mensen die vrezen dat er misbruik van wordt gemaakt. Dat is het voordeel van een basisinkomen: daar kun je geen misbruik van maken, want daar heb je dan recht op.’
Ook in het artikel ‘Vijf economische vergezichten die ineens niet zo gek meer klinken’ in de Volkskrant spreken Sanders en Van Tilburg zich uit over hun perspectief op mogelijke veranderingen.
Huidige regelingen voor ZZP’ers zijn niet houdbaar
Joop Schippers vindt de hulp aan zelfstandigen zonder personeel terecht. ‘We worden er als samenleving niks beter van als over drie maanden trompettisten en barmensen uit hun huis worden gezet, omdat ze de huur niet meer kunnen betalen,’ zei hij tegen de Volkskrant.
Schippers vindt dat de huidige crisis nogmaals bewijst dat ZZP’ers fiscaal anders moeten worden behandeld dan ondernemers met personeel. Zij betalen nu te weinig belasting. Anderzijds worden werkgevers ook niet aangepakt. ‘De overheid heeft het werkgevers veel te gemakkelijk gemaakt om weinig te betalen voor de factor arbeid. Dat er zoveel flexwerkers zijn, komt omdat zij veel goedkoper zijn dan werknemers.’
Het is ook de regelgeving rond belastingen en sociale premies die het bedrijven mogelijk maakt om met goedkope krachten te produceren.
Hij maakt ook nadrukkelijk onderscheid tussen rijke, ‘mondige’ ZZP’ers en minder rijke, minder mondige ZZP’ers die vaak onderbetaalde flexwerkers zijn:
‘Je hebt een groep die het altijd heel graag gewild heeft, bijvoorbeeld ambtenaren die zo rond de eeuwwisseling in schaal 15 zaten en dachten ‘als ik zelfstandig consultant word, kan ik bedragen van schaal 19 vragen’ – daar hoeven we geen medelijden mee te hebben. Terwijl bijvoorbeeld met de postbestellers die dit eigenlijk niet gewild hebben, de afgelopen jaren weinig solidariteit is betracht. De commissie Borstlap en de WRR hebben beide gezegd dat de werkgevers hen een juiste prijs zouden moeten betalen, een prijs die past bij wat ze leveren.
De huidige regelingen voor ZZP’ers zijn niet houdbaar en daar moet nodig wat aan gaan veranderen. Daar was eigenlijk wel een zekere mate van consensus over,’ vindt Schippers. ‘Zelfs de ‘spraakmakende ZZP’ers’ die altijd geroepen hebben ‘kom niet aan ons’ zeggen nu ‘misschien moeten jullie nu toch wel aan ons komen, op dit moment’. Daarmee verliezen ze toch een deel van hun verhaal om veranderingen tegen te houden.’
Tijd voor True Pricing
Hebben veel bedrijven niet vooral hun bedrijfsbelang voor ogen, veel meer dan het belang van de werknemers, zoals Bezemer suggereerde?
‘Er zijn ook goede uitzonderingen,’ zegt Schippers. ‘Bijvoorbeeld Hema en enkele andere winkelketens houden hun flexibele krachten gewoon in dienst en melden ze aan als werknemers waar op dit moment minder werk voor is. Zij geven gehoor aan de oproep van minister Koolmees om niet eerst je flexwerkers eruit te gooien, maar die gewoon mee te nemen op deze barre tocht.
De meeste bedrijven echter zijn inderdaad meer bezig met hun shareholders dan met hun stakeholders, waaronder natuurlijk ook hun personeel hoort. Aan de andere kant is het ook de regelgeving rond belastingen en sociale premies die het bedrijven mogelijk maakt om met goedkope krachten op deze manier te produceren. Als arbeid duurder zou worden, doordat je als werkgever meer voorzieningen moet regelen en meer premies af moet dragen, dan zou dus blijken dat in een sector als bijvoorbeeld de luchtvaart sprake is van overproductie. Dat het eigenlijk niet uit kan dat je voor 25 euro naar Turkije kunt vliegen. Als er sprake zou zijn van wat economen true pricing noemen, dan zou die sector waarschijnlijk een stukje kleiner zijn.’