‘Ik weet niet of mijn nonkel nog leeft, maar de president van Eritrea... die is er nog altijd’

Als kind wou ze het vliegtuig naar Eritrea nemen om haar nonkel uit de gevangenis te bevrijden. Vandaag is de Zweeds-Eritrese activiste Vanessa Tsehaye een van de scherpste critici van het Eritrese regime. Met haar organisatie One Day Seyoum gooit ze alles in de strijd om de mensenrechten van Eritreeërs te beschermen. ‘Er is wel degelijk een verband tussen het gebrek aan vrijheid van meningsuiting en honger.’

De lichten in de zaal gaan uit, het geroezemoes ebt weg. Het spotlicht valt op drie lege stoelen op het podium van het Brusselse theater Molière. In het Tigrinya weerklinken de woorden van dichteres Yirgalem Fisseha Mebrahtu.

De lege stoelen staan voor haar collega’s, de schrijvers en journalisten die het Eritrese regime in de gevangenis gooide. Net zoals Mebrahtu waren ze opgepakt vanwege hun woorden. Maar anders dan zij zijn de meesten nog altijd niet vrij. Velen verdwenen zonder enig spoor.

Zo ook journalist Seyoum Tsegaye, wiens nichtje Vanessa in de coulissen staat. Aandachtig luistert ze naar het gedicht, opgevoerd in het Tigrinya, de taal van haar moederland.

Ben je aan het schrijven?
Ben je aan het schrijven, schetsen en krabbelen
In stilte aan het brullen en ruziën?
Graveer je diepe emoties met een deeg van tranen
Die stoom en hitte afgeven, daar en dan
Wanneer de waarheid strijdt om te spreken,
en gerechtigheid wordt gekaapt
Mededogen wordt vertrapt, en liefde schreeuwt,
Wanneer het centrum breekt en anarchie losbarst
Huivert u zich dan een weg door de pijn en het lawaai?
Of houd je je in, observeer je, blijf je en schrijf je?
Hun leugen wordt waarheid genoemd, jouw waarheid een leugen,
Hun onverdraagzaamheid wordt eer genoemd,
Jouw moed beloond met de dood.
Hoe zou je dan niet kunnen schrijven,
Terwijl je daar staat en het vluchtig voor je ligt
Natuurlijk zou je schrijven. Hoe zou je anders kunnen?
Ga dan en schrijf, laat het vloeien
Maar waar is het blad?
Schrijf het in de geest, of verberg het in het hart, voor nu
De veilige bergplaats, waar de wind niet kan komen en de vloed niet kan vernielen
Yirgalem Fisseha Mebrahtu (Vertaald uit het Engels, I am Here , Emkulu Publishers, Zweden, 2019, p. 80.)

Eind mei vond in Brussel de derde editie van het Asmara-Addis Literary Festival in Exile (AALFIE) plaats. Het internationale literatuurfestival met pan-Afrikaanse wortels en een feministische insteek biedt sinds 2019 vrijheid aan woorden en ideeën.

‘Ga dan en schrijf, laat het vloeien’, van Eritrese dichteres en journaliste Yirgalem Fisseha Mebrahtu, past daarom helemaal in de geest van het festival. Woorden bevrijden en moeten zelf ook bevrijd worden, de taal is van iedereen.

Mebrahtu werd in 2008 samen met haar radiocollega’s opgepakt. Zonder proces en zonder contact met haar familie of een advocaat, verdween ze zes jaar lang in de Eritrese gevangenis Mai Sirwa.

De gedichten die tijdens haar gevangenschap in haar hoofd ontstonden, kon ze nadien neerpennen. Vanuit het land van asiel, weliswaar. Want vrij zijn woorden in Eritrea nog altijd niet.

‘Vandaag zitten nog heel wat auteurs en journalisten opgesloten in Eritrese gevangenissen’, vertelt Vanessa Tsehaye.

Zelf hoopt ze dat haar nonkel nog in leven is. Want ook al is er van journalist Seyoum Tsehaye al vijf jaar geen teken van leven meer, toch zet de jonge activiste de strijd hoopvol voort.

‘Democratie kan je niet eten’

In 2022 wisselden Noord-Korea en Eritrea van plaats op de persvrijheidsindex van Reporters Zonder Grenzen. Tot vorig jaar prijkte Eritrea nog helemaal onderaan op de lijst. Dat Eritrea nu naar de voorlaatste plaats klimt, impliceert weinig hoopvols voor de persvrijheid in het land in de Hoorn van Afrika.

‘In Eritrea komt de honger niet voort uit een gebrek aan middelen, maar uit de keuzes van de regering.’

Sinds 2001 kan alleen de staatszender nog nieuwsberichten versturen. Bij grote arrestatieacties werden destijds tientallen journalisten en werknemers van mediaorganisaties opgesloten. Volgens Reporters zonder Grenzen zitten 15 van hen nog altijd vast.

Met haar organisatie One Day Seyoum zorgt activiste Vanessa Tsehaye dat ze niet vergeten worden. ‘Men zet mijn kritiek weleens weg met de uitspraak dat je democratie niet kan eten. Ik huiver van die uitspraak,’ bijt ze van zich af. ‘Het gaat voorbij aan de impact die persvrijheid en andere democratische principes hebben op de maatschappij.’

‘Eritrea is een land waar de honger niet voortkomt uit een gebrek aan middelen, maar uit de keuzes van de regering. Er is wel degelijk een direct verband tussen — en dat geldt zeker voor Eritrea — het gebrek aan persvrijheid, vrijheid van meningsuiting voor kritische denkers en poëten, en honger. Nee, je kan democratie niet eten, maar je kan wel honger lijden door het gebrek eraan.’

De slachtoffers van de repressie in landen als Eritrea zijn voor Tsehaye ook niet louter symbolen van een maatschappij. ‘Het zijn in de eerste plaats individuen,’ benadrukt ze. ‘Het zijn geliefden, ze zijn het kind van iemand. Het zijn mensen met gevoelens van wanhoop én van hoop dat er misschien een einde komt aan hun gevangenschap.’

‘Seyoum, Eritrea, gevangenis’

Vanessa Tsehaye is zelf geboren in Zweden, als kind van Eritrese ouders. In het hoge noorden van Europa stond ze op met de Eritrese politiek en ging ze ermee slapen.

‘Ik moet een jaar of zes geweest zijn,’ zegt ze, zoekend naar het moment waarop haar activisme begon. ‘Als spel liet mijn moeder me vaak haar broers en zussen opsommen, met vermelding van hun woonplaats. Ze had twaalf broers en zussen. Ze woonden op verschillende plaatsen in de wereld. Zij woonde als enige in Europa. Bij mijn nonkel klonk het dan: “Seyoum, gevangenis, Eritrea”.’

Al snel zouden de vragen volgen. Op school vertelde Tsehaye aan iedereen het verhaal van haar nonkel. ‘Ik begreep niet waarom niemand iets deed.’

Haar ouders schrokken toen ze hoorden dat de kleine Vanessa op de speelplaats geld inzamelde om haar nonkel te bevrijden. ‘Ik wou het vliegtuig naar Eritrea nemen en hem uit die gevangenis halen. Zo simpel leek het toen’, lacht ze.

Maar in Eritrea is niets simpel.

Controlestaat

Na de onafhankelijkheid in 1993 van buurland Ethiopië zou Eritrea snel afglijden naar een militaire dictatuur en controlestaat. Grensconflicten en vervolgens een oorlog met Ethiopië werden aangegrepen om de hele samenleving in functie van de oorlogsvoering te stellen.

President Isaias Afwerki maakte van Eritrea een eenpartijstaat. Burgerlijke vrijheden verdwenen stuk voor stuk uit het wetboek. Naar schatting een op de zes Eritreeërs woont vandaag buiten de landsgrenzen. ‘De oorlog duwde ook mijn ouders het land uit’, vertelt Tsehaye.

‘De leiders van vandaag doden de leiders van morgen.’

Haar nonkel stond aanvankelijk mee aan de wieg van de staatstelevisie. Toch kon hij zich moeilijk vinden in de rol van boodschapper van het regime. ‘Hij werkte eerst nog een tijdje voor het ministerie van Toerisme, maar uiteindelijk stapte hij op om onafhankelijk te kunnen berichten.’ Iets wat toen nog kon, legt de jonge activiste uit.

Zijn berichten en documentaires brachten hem al snel in een moeilijk parket. ‘Hij liet zich kritisch uit over de oorlog en de rol van de president.’

Ontmanteling

In 2001 botste president Afwerki op verzet van de laatste kritische stemmen in het land. Bij de invoering van de controversiële nationale dienstplicht voor alle mannen en ongehuwde vrouwen tussen 18 en 40 lieten burgers hun ongenoegen blijken.

Op papier duurde de dienstplicht 18 maanden, in werkelijkheid zou ze vaak oneindig blijken. De maatregel lokte studentenbetogingen uit, die hard de kop werden ingedrukt.

Twee gearresteerde studenten stierven in een politiecel door uitdroging. ‘De overheid ontkende hun overlijden. Mijn nonkel schreef in een kritisch artikel: “De leiders van vandaag doden de leiders van morgen.” Dat citaat was geen slechte voorspelling van wat zou volgen.’

‘Toen zijn tweede dochter geboren werd, kon Seyoum Tsehaye door een raam een glimp van haar opvangen.’

Een week na de aanslagen van 9/11, terwijl de hele wereld de andere kant op kijkt, doekte de Eritrese overheid uiteindelijk de persvrijheid op.

Voor de familie Tsehaye zijn de aanslagen zo ook aan een persoonlijk drama verbonden. Kritische politici en journalisten, onder wie Seyoum Tsehaye, belandden in de cel. ‘Nog voor sociale media bestonden om dat makkelijk te kunnen aankaarten.’

Niemand mocht haar nonkel bezoeken. Niet de familie, noch een advocaat. ‘Hij belandde in een politiecel in Asmara. Toen zijn tweede dochter geboren werd, kon hij door een raam een glimp van haar opvangen.’

Niet veel later ging Seyoum Tsehaye in hongerstaking. Ooggetuigen stelden dat hij en andere politieke gevangenen overgeplaatst werden naar een geheim gevangeniskamp buiten de hoofdstad.

De familie weet nog altijd niet waar Seyoum is, en of hij nog in leven is. ‘Maar de president, die is er nog steeds’, stelt zijn nichtje scherp.

Vredesakkoord: een kentering

Twintig jaar later is Vanessa Tsehaye nog altijd piepjong. Amper 26 jaar is ze. Toch is ze vandaag een van belangrijkste activisten die president Afwerki het vuur aan de schenen leggen.

Het kind dat op de speelplaats haar eerste actie opzette om haar nonkel eigenhandig te bevrijden, schoolde zich op de middelbare school verder om tot activiste. ‘Ik zat op een internationale school met een Amnesty club. Ik was me er eerlijk gezegd niet van bewust dat niet elke middelbare school zo’n club heeft,’ lacht ze. ‘Ik leerde zo al op jonge leeftijd campagne voeren.’

‘En bovenal,’ voegt ze toe, ‘leerde ik dat een campagne ook echt een verschil kan maken. We organiseerden petities, acties. Dus toen ik voor Eritrese gevangenen campagne ging voeren, kopieerde ik die aanpak.’

Het was haar beste vriendin die haar zou overtuigen dat er meer kon gebeuren voor haar nonkel. ‘“We kunnen het daar toch niet bij laten?”, reageerde ze toen ik nog eens het verhaal deed. Ik liet het enkele weken bezinken. Ik zette niets op papier, maar de plannen kregen vorm in mijn hoofd. Tijdens de zomervakantie stuurde ik haar een bericht met de vraag of ze mee wou doen.’

‘De vredesdeal in 2018 leidde tot zoveel verontwaardiging onder de Eritrese diaspora dat veel mensen beslisten om zich toch te engageren.’

Samen richtten de 16-jarige tieners One Day Seyoum op, een jongerenorganisatie die de mensenrechten van Eritreeërs wil beschermen tegen misbruik in en buiten Eritrea. ‘We hebben nog altijd het logo dat we die zomer bedachten.’

De onlineacties bleven niet onopgemerkt. Toch was het aanvankelijk niet eenvoudig de diaspora mee te krijgen, legt ze uit.

’Velen hadden nog familie in Eritrea, die ze graag wilden kunnen bezoeken. Ze uitten hun kritiek op het regime daarom eerder binnenskamers.’

Het vredesakkoord dat Eritrea in 2018 met buurland Ethiopië sloot, zorgde volgens Tsehaye voor een kentering. In internationale kringen werd het akkoord als een groot succes beschouwd. Het leverde de Ethiopische premier zelfs de Nobelprijs voor de Vrede op.

Terwijl de wereld vierde, merkte Tsehaye dat de steun voor One Day Seyoum plots toenam. ‘De vredesdeal in 2018 lokte zoveel verontwaardiging uit bij de Eritrese diaspora. Heel wat mensen beslisten toen om zich wel te engageren. Ons ledenaantal schoot de hoogte in, vanaf dan bestonden we echt als een campagnegroep.’

In tegenstelling tot de internationale gemeenschap keken veel Eritreeërs wantrouwig naar het akkoord, legt Tsehaye uit. ‘Een vredesakkoord? Zonder enige uitspraken over de staat van het land? Zelfs de grenzen werden niet ontwapend. En uiteindelijk ging het grensconflict over een strijd tussen Tigray (de noordelijke provincie van Ethiopië, red.) en Eritrea. Niet tussen Ethiopië en Eritrea.’

Dat gevoel leeft vandaag nog altijd. Tsehaye en veel mensen uit de Eritrese diaspora vrezen dat de twee leiders samenspannen tegen de Ethiopische provincie Tigray. Een oorlog tussen Tigray en de Ethiopische regering, gesteund door Eritrese troepen, is vandaag al bijna twee jaar aan de gang.

#FreeCiham

Met haar organisatie One Day Seyoum verenigt Tsehaye jonge activisten die samen acties opzetten om het onrecht tegen Eritrese burgers aan te klagen. Een van de initiatieven, het Eritrean Refugee Centre, waarbij vrijwilligers bijstand verlenen aan Eritrese vluchtelingen in nood, oogt jong, professioneel en fris. 

Maar ook acties aan diplomatieke posten en onlineacties blijven deel uitmaken van het DNA van de organisatie. Jaarlijks vieren de jongeren met de hashtag #FreeCiham ook de trieste verjaardag van Ciham Ali Abdu. 

Ciham was vijftien jaar oud toen ze eind 2012 Eritrea wou ontvluchten. Haar vader was bij het regime in ongenade gevallen en had eerder het land verlaten. Ciham slaagde niet in haar poging en werd aan de grens gearresteerd.

‘Men denkt te snel dat Eritrea een geïsoleerd land is dat moeilijk onder druk gezet kan worden. Maar er zijn altijd drukpunten.’ 

Dat de tiener uit politieke wraak op haar vader achter de tralies belandde, en haar lot tot op de dag van vandaag onbekend is, blijven de vrijwilligers onder de aandacht brengen. Een actie die ze overigens samen met Amnesty International voeren.

Het voert Vanessa Tsehaye terug naar haar eerste leerschool in activisme, de Amnesty Club van haar middelbare school. Want naast haar vrijwillige engagement als oprichter van One Day Seyoum is ze intussen ook professioneel aan de slag bij Amnesty International. Als juriste leidt ze er de campagnes voor de Hoorn van Afrika.

Aanvankelijk was ze onder de indruk van hoe in andere landen veel sneller resultaat geboekt wordt. Het argument dat Eritrea misschien al te lang en te goed geïsoleerd is van de internationale gemeenschap, vindt ze echter geen reden om te berusten.

‘Men denkt te snel dat Eritrea een geïsoleerd land is dat moeilijk onder druk gezet kan worden. Maar er is altijd een relatie met het buitenland. Er zijn altijd drukpunten. Het is een kwestie van wil’, reageert ze.

Haar job bij Amnesty International is bovendien maar een tijdelijke tussenstop, verklapt Tsehaye. Dit jaar nog hoopt ze One Day Seyoum tot een professionele organisatie om te dopen.

In afwachting van die doorstart blijven de jonge vrijwilligers niet stilzitten. Net zoals haar nonkel Seyoum Terhaye zich niet liet ontmoedigen door tegenstand, laat deze jonge generatie activisten zich niet ontmoedigen door de schijnbare uitzichtloosheid van zijn lot.