Stekelvarkens, kippen en giftige garnalen: wat is Poetins strategie?

Hoe gaat het verder in de Oekraïnecrisis? Valt daar iets over te zeggen met hulp van speltheorie of andere rationele handelingsmodellen? Ja, maar maak je niet te veel illusies, waarschuwt Tim Sweijs. Zoals hij soms zelf schertsend zegt: „Alle modellen zijn fout, maar sommige zijn nuttig.”

Sweijs is directeur onderzoek van het Haagse Centrum voor Strategische Studies. De Oekraïnecrisis wordt daar bestudeerd voor beleidsadviezen maar ook in academische zin. „Een klassieke interstatelijke crisis als deze, waarin een mogendheid met militaire macht eisen afdwingt, komt ook weer niet zó vaak voor”, aldus Sweijs. Modellen uit de game theory zijn daarbij een hulpmiddel. Niet zaligmakend, wel nuttig om de „dynamiek” van een conflict te begrijpen.

Spelers in zo’n crisis, zegt Sweijs, moeten nagaan of voor hen een kernbelang in het geding is; of ze bereid zijn zich voluit te committeren; of de dreiging reëel is; of ze een strategie hebben voor straffen en sancties; en of er politieke cohesie is om die strategie uit te voeren. Alles bij elkaar ziet dat er voor het Westen niet rooskleurig uit, denkt hij. Maar je weet nooit, het spel kan zomaar van karakter veranderen.

In speltheorie streven twee of meer spelers – samenwerkend of rivaliserend – elk naar de voor hen best haalbare uitkomst (pay-off). Door handelingsopties te combineren in een getallenmatrix kan worden afgewogen welke stappen tot welke uitkomst leiden, als de spelers rationeel blijven handelen. Wiskundig ontwikkeld vanaf de jaren veertig voor economische analyses, is speltheorie uitgegroeid tot een veelgebruikt model in de sociale wetenschappen.

Kleurrijke aanduidingen

Ook in de studie van internationale betrekkingen, waar kleurrijke aanduidingen de ronde doen als chicken game, stekelvarken-strategie of de tactiek van de giftige garnaal. Naast oude vertrouwde begrippen uit de Koude Oorlog zoals de ‘wederzijds gegarandeerde vernietiging’, de slechtste uitkomst van het spel.

Is de huidige crisis tussen de NAVO en Rusland een chicken game? Dat is het conflictmodel waarin spelers op elkaar – of een afgrond – afrazen en de een niet wil onderdoen voor de ander door uit te wijken. Het model is fameus gebruikt om de Cubacrisis van 1962 te duiden, toen de VS en de Sovjet-Unie op de rand van een kernoorlog wankelden. In Rebel Without A Cause (1955) is de Hollywood-versie te zien, met James Dean en een rivaal die in hun auto’s naar de afgrond racen.

Sweijs ziet de escalatie rond Oekraïne als klassieke brinkmanship, een onderdeel van dat kippenspel: naar de rand gaan (brink) en de ander laten vrezen dat je bereid bent eroverheen te gaan, in de hoop dat hij als eerste opgeeft. Met het risico dat je allebei te pletter valt. Hoewel, je kunt het volgens hem ook een bully game noemen: militaire dwangdiplomatie, die voor de uitdagende partij misschien niet het beste oplevert (alle eisen van Moskou), maar nog altijd een wenselijk resultaat heeft (annexatie van delen van Oekraïne of opgelegde neutraliteit van het land).

Nucleaire dreiging zoals in de Koude Oorlog is afwezig, en er zijn meer verschillen: militaire actie is veel minder vanzelfsprekend legitiem en de wereld is zeker in economisch opzicht veel meer vervlochten geraakt. Dat maakt het modelmatig inschatten en duiden van diplomatieke crises aanzienlijk complexer.

De huidige Russische coercive diplomacy biedt het Westen volgens Sweijs een aantal opties. Het kan Rusland straffen door sancties; maar dat werkt alleen als het Westen bereid is ook schade aan de eigen economie te accepteren. En dan is er nog deterrence by denial: afschrikking door de kosten van een invasie op de grond voor de Russen te hoog te maken. Of onappetijtelijk, zoals het trappen op een ‘giftige garnaal’, een defensieve term die in de jaren zestig door de stadstaat Singapore werd gebruikt om agressieve rivalen van zich af te houden. Een offensievere variant is die van het ‘stekelvarken’: door hardnekkig verzet op allerlei manieren, het opzetten van de stekels, wordt militaire actie zo pijnlijk dat het voor de agressor niet langer de moeite waard is.

Ontnuchterend antwoord

Het blijven rationele opties, maar analisten zijn zich terdege bewust van het ontnuchterende antwoord dat de Britse premier Harold MacMillan gaf op de vraag wat voor een staatsman de grootste uitdaging is: „Gebeurtenissen, mijn beste, gebeurtenissen.” Oftewel: contingencies. Onvoorziene feiten en wendingen die roet in het eten gooien van plannenmakers. Eén dronken soldaat die op het verkeerde moment een raket afvuurt, en daar sta je met je pay-off-matrix.

Dat is volgens critici de achilleshiel van speltheorie. Modellen berusten op de aanname van rationele actoren, die bovendien elkaars motieven en bedoelingen redelijk kunnen inschatten. Terwijl dat maar de vraag is, zegt Kai Hebel, docent internationale betrekkingen en veiligheid in Leiden. Hij is „sceptisch” over de modelmatige analyse van crises en ziet meer in een historische benadering. „De rationaliteit van spelers in een conflict is beperkt en historisch gebonden. Bovendien ga je er in zo’n model van uit dat beide spelers hetzelfde spel spelen en dat ook van elkaar weten. Ik betwijfel of dat in dit geval zo is.”

Hij bedoelt: voor het Westen is de soevereiniteit van Oekraïne in de onderhandelingen een kernpunt. Voor Poetin speelt die staatsrechtelijke factor geen rol, sterker: hij ziet die helemaal niet. In zijn ogen is het gebied, net als Wit-Rusland, traditioneel onderdeel van het Russische Rijk dat hij probeert te herstellen. Hebel: „Poetin is een bewonderaar van Catharina de Grote en het tsaristische Rusland. Vanuit die historische visie moet je zijn gedrag verklaren. Vergeet niet, Poetin is zelf een hobby historian.” Lachend: „Dat zijn de gevaarlijkste.”

Binnen zijn eigen waardenstelsel handelt Poetin dus ongetwijfeld rationeel, maar wel met een andere rationaliteit dan het Westen hanteert. Om te voorkomen dat je langs elkaar praat moet je zulke concrete factoren meewegen, zegt Hebel.

Zijn Leidse collega Jonah Schulhofer-Wohl, die recentelijk een studie publiceerde naar burgeroorlogen, Quagmire in Civil War, is positiever over het nut van speltheorie en rationele handelingsmatrixen. Inmiddels zijn die zo verfijnd dat ze genoeg ruimte hebben om historische, psychologische en andere feiten te verdisconteren. Hij onderschrijft dat wederzijdse percepties, zoals over de NAVO-uitbreiding naar het Oosten, cruciaal zijn voor het beheersen of escaleren van een conflict. Wat bedoelt de tegenpartij?

Geopende Sovjetarchieven

Analisten hebben daarbij geprofiteerd van sinds 1989 geopende Sovjetarchieven, waaruit bleek dat de inschattingen aan Russische kant soms heel anders waren – agressiever of juist niet – dan destijds in het Westen was aangenomen.

Toch blijft het hachelijk, zegt ook Schulhofer-Wohl. „Wij denken al snel dat de Russen heel erg sterk zijn. Maar Moskou ziet zichzelf juist als zwak. Het vreest dat het tegenover de NAVO ook alleen maar zwakker zal komen te staan in de toekomst. Als je met zulke counterfactuals redeneert, dus vanuit mogelijke toekomstige werelden, kan dat betekenen dat Poetin denkt: we moeten nu toeslaan, terwijl het nog kan. De situatie is voor hem nu betrekkelijk gunstig.”

Hebel legt uit: „Amerika trilt nog na van Trump en er is een nieuwe, aarzelende Duitse coalitie aangetreden. En op de Krim is hij ermee weggekomen.” Aan de andere kant, kun je denken, mogelijk heeft Poetin zijn hand overspeeld.

Erg optimistisch is Hebel niet. Hij wijst op „solide” Deens onderzoek uit 2007 dat uitwijst dat dwangdiplomatie maar zelden tot een gewenste uitkomst leidt, in een op de zes gevallen. „Dat zou de NAVO en Rusland te denken moeten geven over verdere escalatie. Recenter onderzoek is niet veel optimistischer.”

Wat zit er dan nog op, met de kippen, stekelvarkens of garnalen?

Hebel blijft het belang van diplomatie onderstrepen. Die kan de termen van een conflict zo herformuleren dat wederzijds maximale eisen worden opgegeven, mits zonder gezichtsverlies, en de afgrond weer achter de horizon verdwijnt. Hebel noemt de verrassende Ostpolitik van de Duitse kanselier Willy Brandt, die eind jaren zestig de patstelling tussen Oost en West verrassend doorbrak.

Of zo’n game changer nu mogelijk is staat te bezien. Er spelen tenslotte meer dan twee partijen mee in dit diplomatieke spel: de Oekraïners, verwikkeld in een jarenlange en bloedige burgeroorlog, doen er ook toe. Het is de vraag of en hoe die nog in een model mogen passen.