Nieuwe critici spreken zich uit vanwege de coronapas. ‘De overheid maakt veel kapot met deze dwang’

Af en toe bekruipt het hem: het gevoel dat hij er niet meer echt bij hoort. Dat iedereen straks op het terras zit in zijn woonplaats Bodegraven, en dat hij een wijntje in zijn eigen tuin zal drinken, omdat hij niet gevaccineerd is. De kans dat hij overstag gaat, is klein. “Ik zal nooit nooit zeggen, maar door het huidige gedram van de overheid, word ik juist standvastiger.”

Slaapadviseur Ronald de Visser (47) heeft het idee dat het net zich sluit rond ongevaccineerden. “Dat maakt me emotioneel, maar ondanks dat slaap ik gelukkig goed”, grapt hij. “Ik ben een nuchtere, kritische man. Ik geloof niet in complotten ofzo. Er zijn veel meer mensen zoals ik en we worden helemaal niet serieus genomen.”

Mensen luisteren niet meer

Het debat over het coronabeleid doet De Visser – vader van vier – vaak denken aan het schoolplein, aan de momenten dat kinderen niet willen horen wat een van hun klasgenootjes wil zeggen, hun vingers in hun oren stoppen en ‘tettettettettet’ zeggen. Als je ook maar iets van vraagtekens bij het beleid zet, luisteren mensen al niet meer, merkt hij.

Het protest tegen het coronabeleid van het kabinet wordt niet meer bepaald door wie spottend de ‘viruswappies’ genoemd worden. Hoewel de protesten altijd al uit een ratjetoe van mensen bestonden, soms meer en soms minder radicaal, lijkt er een meer gematigde groep op te staan. Een groep die er misschien al was, maar nu meer van zich laat horen.

Ze geloven niet in complotten, ontkennen niet dat het virus bestaat, maar staan wel kritisch tegenover het coronabeleid. Gemene delers: ze vrezen een tweedeling in de samenleving en vinden de schending van grondrechten niet in verhouding staan tot het gevaar dat het virus vormt. En de coronapas die nu ingevoerd wordt, gaat hun veel te ver.

Met QR-codes zwaaien

Neem Peterjan van der Burgh (56), filmmaker en docent aan het Grafisch Lyceum Rotterdam: “Ik ben sterk voor integriteit van het eigen lichaam. Ook al ben ik gevaccineerd, ik vind het niet prettig dat ik mijn persoonlijke keuze straks openbaar moet maken door met zo’n QR-code te zwaaien als ik naar een concert wil. Daardoor voelt het eerder als een verplichting, dat vaccineren.”

Gematigde critici zoals hijzelf zijn onderbelicht gebleven, ziet hij, doordat de aandacht uitging naar de hardere schreeuwers. “En omdat het debat zo gepolariseerd is, zodat het niet makkelijk is om je uit te spreken.” Zelf ervoer hij dat op Twitter, waar hij een hele bak kritiek over zich heen kreeg na een open vraag naar de veiligheid van vaccins.

Of neem Friezin Marjet Veldhuis (59), oud-verpleegkundige en nu adviseur op het gebied van samenwerking in de zorg. “Ik ben geen viruswappie, al noemen mijn kinderen me wel zo”, zegt zij. “Er zitten veel kleuren grijs tussen wit en zwart. Het is niet voor of tegen vaccinatie, je hebt ook mensen die het kritisch volgen. Veel mensen zitten net als ik in dat grijze gebied.”

Dit gaat over vrijheid van het eigen lichaam 

Dat een grotere groep zich verzet tegen het coronabeleid, bleek wel tijdens het laatste coronaprotest op de Dam in Amsterdam, ruim een week geleden, waar volgens de politie meer dan 20.000 demonstranten op afkwamen: veel meer dan bij de eerdere ‘koffiedrinkdemonstraties’ op het Museumplein, die steeds enkele honderden of rond de duizend demonstranten trokken.

Dat de opkomst zoveel groter was dan eerder, komt omdat het debat nu principiëler is, denkt Marianne van Bochove, socioloog aan Haagse Hogeschool. Het gaat over in hoeverre je onderscheid mag maken tussen gevaccineerd en ongevaccineerd, en wanneer dat onderscheid overgaat in drang. “Dit gaat niet meer over de vraag of de sportscholen tijdelijk dicht moeten. Dit gaat over vrijheid over het eigen lichaam, dat raakt iedereen.”

Even voor de demonstratie maakte het kabinet bekend dat het met het idee speelde om de coronapas in te zetten als toegangsbewijs voor horeca en cultuur. Inmiddels staat het besluit vast: dinsdag op de persconferentie maakt coronaminister Hugo de Jonge bekend dat Nederlanders bij een bezoek aan onder andere theater, bioscoop of café voortaan een QR-code op hun mobiele telefoon moeten laten zien. Zo kunnen ze aantonen dat ze ófwel gevaccineerd zijn, of recent de ziekte hebben doorgemaakt, of negatief zijn getest.

Volgens Bert Klandermans, emeritus hoogleraar toegepaste sociale psychologie aan de Vrije Universiteit, mobiliseert dit mensen om in protest te komen. “Je ziet dat protest tegen de coronamaatregelen verbreedt. De demonstratie van vorige week was voor Nederlandse begrippen vrij omvangrijk. Je ziet dat gevaccineerden ook in verzet komen, omdat ze boos zijn over de onvrijheden voor ongevaccineerden.”

Schending van grondrechten 

De eerdere koffiedrink-demonstraties sloeg Utrechter Thomas Bollen (36) over. Maar zijn zorgen over de coronapas waren voor de journalist van onderzoekssite Follow the Money reden om vorige week wél te gaan. “Ik ben journalist geworden omdat ik de rechtsstaat belangrijk vind, het respecteren van grondrechten is daar onderdeel van”, zegt Bollen. “Lichamelijke integriteit en persoonlijke vrijheid worden nu te eenvoudig terzijde geschoven. Als de overheid een coronapas met QR-codes invoert, moet ze eerst uitleggen waarom dit de minst ingrijpende maatregel is, en waarom die proportioneel is.”

Aan die uitleg ontbreekt het, vindt opiniemaker Talitha Muusse (30), oud-presentatrice van Op1. “Grondrechten bestaan omdat ze burgers moeten beschermen tegen een opdringerige staat, dus wil je ze schenden dan moet je dat heel goed verantwoorden. Er is nu geen goede balans tussen de winst die de coronapas oplevert voor de volksgezondheid en wat het kost: schending van grondrechten, tweedeling en meer wantrouwen.”

Vrees voor een tweedeling 

Ook Van der Burgh kan zich hierin vinden. Hij vindt dat een meerderheid van de mensen, de gevaccineerden, hun mening niet mag opleggen aan de minderheid. “Ik ben voor eigen verantwoordelijkheid. Ik heb geen religieuze motivatie, maar vind wel: je mag niet zomaar voorbijgaan aan de groep mensen bij wie vaccineren indruist tegen hun doctrines.”

Hij vreest een tweedeling in de maatschappij. “Daar hoef je niet met Jodensterren voor rond te gaan lopen – het is wel duidelijk.”

Marjet Veldhuis ziet de nieuwe tweedeling tussen gevaccineerd en ongevaccineerd als een volgende kloof in een al erg verdeelde maatschappij. De grens loopt dwars door haar vriendenkring. De een is gevaccineerd, de ander niet. Veldhuis twijfelde lang, maar liet zich uiteindelijk vaccineren. “Maar ik kan straks met sommige vrienden niet maar naar de bioscoop of het café.”

Glijdende schaal

Maar wie niet gevaccineerd is, kan toch straks nog met een test in het café terecht? Bollen: “Ik vind dat je om normaal deel te kunnen nemen aan de samenleving spontaan een kopje koffie moet kunnen drinken aan de overkant van de straat.” Hij is bang voor een glijdende schaal. “Volgen straks de onderwijsinstellingen? Werkgevers hinten er al op dat ze willen vragen naar vaccinatie. Dat is de volgende stap. In landen als de VS en Canada gebeurt dat al.”

Ook Muusse vreest die consequenties op de langere termijn: “Ik begrijp de angst van mensen die zeggen: dit schept een precedent. Als corona altijd blijft – en daar lijkt het nu wel op – kunnen onze grondrechten altijd ingeperkt worden, en dat zal ook zo zijn bij andere varianten of ziektes. De overheid kan niet garanderen dat het tijdelijk is.”

Haar zorg is dat de overheid ‘heel veel kapot maakt door deze dwang in te zetten.’ “Het voedt een enorme onvrede tegen de overheid. Sommige mensen worden zo wantrouwig, dat vind ik nog gevaarlijker voor de samenleving dan dat percentage mensen dat niet gevaccineerd is, dat je misschien nog kan overhalen.”

Aangewakkerd wantrouwen

Ook Ronald de Visser is bang dat het wantrouwen door de coronapas zal groeien. Dat merkt hij ook bij zichzelf. Overigens: aan het begin van de coronacrisis had hij nooit kunnen vermoeden dat hij zich zou verzetten tegen het kabinetsbeleid.

Hij werd hard getroffen als eigen ondernemer, daarom hield hij zich ‘ziekelijk correct’ aan de regels. “In een half jaar tijd verdampte twee ton omzet. Ik werk als slaapadviseur en kom bij de mensen thuis – dat kon ineens niet meer. Daarom dacht ik: als ik iets kan doen, is het mij goed aan de regels houden.”

Maar helemaal tevreden met de overheid was hij toen al niet. De toeslagenaffaire had scheurtjes veroorzaakt in zijn vertrouwen in de instituties. En hoe langer de coronacrisis duurde, hoe kritischer hij werd. Waarom de sportscholen dicht, is dat niet veel schadelijker? En hadden ze die opleving vorig najaar écht niet zien aankomen daar in Den Haag?

Hij ergert zich aan minister De Jonge, die volgens hem het vaccineren al vanaf het begin als enige oplossing predikt. Over preventie wordt te weinig gerept, vindt hij. Hij noemt zichzelf geen ‘botte weigeraar’ – hij twijfelt of het vaccin echt veilig voor hem is vanwege zijn medische geschiedenis. “Ook de dokters kunnen het me niet beloven.”

Marianne van Bochove, socioloog Haagse Hogeschool, deed de afgelopen anderhalf jaar regelmatig onderzoek naar vertrouwen in de overheid. “Aan het begin van de crisis werd de overheid gezien als een daadkrachtige overheid, die dit zou oplossen”, zegt ze. “Dat vertrouwen is gaandeweg afgebrokkeld.”

Zwalkend beleid

In maart 2020 had nog 79 procent van de Nederlanders vertrouwen in de landelijke overheid, in april 2021 was dat nog maar 49 procent. “Terwijl het vertrouwen in de overheid normaal vrij stabiel is.” Volgens de socioloog komt dat voort uit het coronabeleid, dat critici als zwalkend zien. “In ons onderzoek zeggen mensen: ‘Er zit geen lijn in, ze doen maar wat, ze zijn niet betrouwbaar’.”

“Er is best veel beleid dat goed bedoeld is, maar moeilijk uit te leggen”, stelt socioloog Bram Peper. “De cultuursector vraagt terecht: waarom kan er in voetbalstadions en bij de Grand Prix van Zandvoort wel van alles, maar bij ons niets?” De grote Unmute Us-protesten getuigen van deze onvrede.

Peper en Van Bochove denken dat er naast corona ook veel andere kwesties spelen die zorgen dat het vertrouwen in de overheid daalt. Ze noemen de toeslagenaffaire, de klimaatcrisis en de trage formatie. “Er zijn veel redenen om ontevreden te zijn, en dat uit zich in het coronaprotest”, zegt Van Bochove.

Gebrek aan debat 

Veel van de gematigde critici met wie Trouw sprak, ergeren zich aan het gebrek aan maatschappelijk debat over de maatregelen. “Zaken zoals gelijke behandeling en persoonlijke vrijheid, ontplooiing en kunnen deelnemen aan de samenleving zijn toch ook linkse waarden”, vindt journalist Thomas Bollen. “Waarom horen we niet meer van de linkse oppositie, nu de rechtsstaat ondermijnd wordt?”

Het is een van de redenen waarom Forum voor Democratie-leider Thierry Baudet en extreemrechts vorige week aan de haal konden gaan met het protest, denkt Bollen. Hij zag zich genoodzaakt op Twitter afstand te nemen van die extreme kant van het protest. “Er liep een brede doorsnede van de samenleving mee, met een even zo breed scala aan zorgen.”

Volgens Muusse belemmert de angst om in het wappie-kamp terecht te komen een open debat. “Het wordt tijd dat de politiek zegt: we begrijpen de zorgen van mensen. Je bent redelijk als je hier niet in meegaat, je bent niet gek, zonder dat steeds het refrein klinkt: je moet meedoen, anders ben je gevaarlijk. Ik vind dat de politiek niet genoeg doet om polarisatie te verminderen, nee, ze doen er een schepje bovenop.”

Lees ook: 

Geen museum of terras zonder coronapas. Slaat de QR-code een kloof in onze samenleving?

Heeft de coronapas een tweedeling in de maatschappij tot gevolg? ‘Een barman die moet opletten of de gasten die hij toelaat wel ‘gezond’ zijn, kijkt in de eerste plaats naar die gast als een potentieel gevaar.’

Waarom haakt extreemrechts aan bij een coronademonstratie?

Opeens doken er prinsenvlaggen en davidsterren op bij het massale protest tegen de coronamaatregelen van afgelopen zondag in Amsterdam. Waarom haakt extreemrechts aan bij deze beweging?