Direct naar artikelinhoud
InterviewPritzker Prize

Burkinese architect ontvangt hoogste onderscheiding in de architectuur: ‘Ik heb nooit besloten activist te worden’

Het Lycée Schorge in de stad Koudougou, Burkina Faso.Beeld Diébédo Francis Kéré

Vrijdag ontvangt Diébédo Francis Kéré de Pritzker Prize, de hoogste internationale onderscheiding in de architectuurwereld. Kéré's loopbaan werd gevormd door zijn passie om de wereld te verbeteren door middel van architectuur. ‘Dit klinkt misschien als een droom, maar het is echt zo gegaan.’

Zijn ‘baanbrekende’ ontwerpen tonen ‘durf, schoonheid, vindingrijkheid en bescheidenheid’ en ‘verbeteren de levens van talloze burgers’. De woorden uit het juryrapport van commissievoorzitter Tom Pritzker, zoon van de naamgevers van de prestigieuze Pritzker Prize, liegen er niet om. Met het winnen van de prijs komt het werk van Diébédo Francis Kéré in de schijnwerpers te staan – óók de gebouwen in Afrikaanse landen. Daar is het de ‘starchitect’ vooral om te doen: de in Berlijn woonachtige Kéré hoopt dat jonge Afrikanen door zijn werk een carrière in de architectuur zullen overwegen.

Hoe vaak gaat u terug naar Burkina Faso of West-Afrika, en wat brengen die reizen u qua inspiratie?

“Er zijn meerdere zaken die me inspireren, maar er is doorgaans één constante: ik raak altijd geïnspireerd door de natuur. De eenvoud van natuurlijke structuren blijft me intrigeren. Zo kan ik uren kijken naar een zandduin. Het is zo’n eenvoudig, maar prachtig fenomeen. 

“Toen ik moest werken in de Malinese stad Mopti, reisde ik bewust met de auto. Ik reed door het noorden van Burkina Faso, dwars door de woestijn. Onderweg stopte ik meerdere keren om het landschap te bestuderen, om echt de tijd te nemen en het te waarderen. Het is gewoon zo mooi! Ik bestudeer dan hoe de wind het zand heeft gevormd, hoe het licht breekt en golven van schaduw creëert. De woestijn heeft iets monumentaals en oneindigs.”

Hoe beïnvloedt uw Burkinabé-achtergrond uw werk?

“In Burkina Faso is veel traditionele kennis. Nog voordat bepaalde feiten wetenschappelijk bewezen waren, wisten wij in de dorpen vaak al hoe de vork in de steel zat. Toen ik opgroeide, zeiden mensen: hak die boom niet op die manier om, dat is verboden. Ze hebben nooit uitgelegd waarom. 

“Later kwam ik er achter dat de boom zou zou sterven als je die op de verboden manier zou omhakken. Mijn gemeenschap gebruikte die traditionele kennis om zichzelf te voorzien van medicatie, en nog altijd is onze moderne wetenschap gebaseerd op de medische effecten die planten hebben. Ik ben opgegroeid in een wereld waarin de mens in perfecte harmonie met zijn omgeving leeft. Dat heeft mij gevormd tot wie ik nu ben.”

De Burkinese architect Diébédo Francis Kéré, hier gefotografeerd in zijn atelier in Berlijn, is winnaar van de prestigieuze Pritzker Prize.Beeld Urban Zintel

Wanneer kwam u voor het eerst in aanraking met de principes van de architectuur? 

“Toen ik zeven was, ging ik voor het eerst naar school. Dit betekende dat ik mijn ouders moest verlaten en bij een gastgezin moest logeren. Je moet je voorstellen dat we door een gebrek aan infrastructuur in Burkina Faso geen school in mijn dorp hadden. Doordeweeks ging ik naar school, in het weekend hielp ik mijn gastouders met het opknappen van huizen. Ik kan me nog goed herinneren dat de klaslokalen van mijn school extreem donker waren, ook al was er buiten genoeg zonlicht. Het was daardoor erg warm binnen, wat het studeren erg lastig maakte. Bovendien zaten de oude schoolbanken niet lekker – de spijkers prikten in mijn billen.

“Het waren die ongemakken die ervoor zorgden dat ik wilde leren hoe je fatsoenlijke meubels maakt. Op mijn negende begon ik daardoor met een baantje bij een timmerman in de buurt van het huis van mijn gastgezin – die werkplaats is er nog steeds. Na een paar jaar verhuisde ik naar Ouagadougou om daar als timmerman aan de slag te gaan. Maar er was niet veel werk, dus ik solliciteerde naar een beroepsopleiding voor ontwikkelingsactivisten in Duitsland. Die beurs maakte de weg vrij om het leven te willen verrijken door middel van architectuur.

“Na het afronden van de middelbare school ben ik architectuur gaan studeren aan de Technische Universiteit van Berlijn. Voor mijn afstudeerproject ben ik teruggegaan naar Gando, mijn geboortedorp. Daar heb ik een school ontworpen en gebouwd, zodat kinderen hun dorp niet meer meer hoefden te verlaten en gewoon thuis konden blijven wonen. Ik wilde dat die school een inspirerende plek zou worden, het moest en zou comfortabel zijn – dus niet zo donker en warm als de klaslokalen waar ik vroeger in moest leren. Zo is het allemaal begonnen. Ik weet het, dit klinkt misschien als een droom, maar het is echt zo gegaan.”

Het klinkt alsof u de wereld gewoon stap voor stap wilde veranderen. Ziet u zichzelf als een activist?

“Ik heb nooit besloten activist te worden. Je doet gewoon je werk en plotseling merk je dat je dingen op een heel andere manier doet dan anderen. Op een gegeven moment kwam ik er wel achter dat ik mensen in beweging wilde brengen, ik wilde ze pushen om dingen anders te doen en ze zo nieuwe wegen en kansen te laten ontdekken. Ik wil studenten ertoe brengen om materiaal te verheffen en op die manier nieuwe structuren te creëren.”

Wat houdt dat in, ‘materiaal verheffen’?

“Als je je land wilt ontwikkelen, moet je je concentreren op datgene wat je het meeste hebt. In veel Afrikaanse landen zijn er veel jonge mensen. Ik wil aan hen laten zien hoe makkelijk het is om te bouwen met lokaal beschikbare materialen. Op die manier zullen ze oplossingen ontwikkelen die beter zijn aangepast aan de verschillende plekken verspreid over het continent. De hoofdboodschap is: middelen zijn beperkt, dus laat ze niet verloren gaan. Daar bovenop moeten we natuurlijk respectvol omgaan met het milieu. Ik gebruik de term ‘duurzaamheid’ niet eens, want respect voor de natuur zit in ons DNA. Het past bij de Afrikaanse traditie.”

Wat is de rol van jongeren in de boodschap die u wilt uitdragen?

“Jonge mensen zeggen vaak: we zijn arm, we hebben hulp van anderen nodig – en daar heb ik een grote hekel aan. Als je tegen een jonge man of vrouw zegt dat Afrika arm is en Europa rijk, zullen ze je geloven en willen ze naar Europa migreren. Het is tijd om het paradigma te veranderen. Met de erkenning die ik nu heb, ben ik zelfverzekerd genoeg om te zeggen: stop met anderen de schuld te geven. Natuurlijk hebben we allemaal last van het verleden. Maar waarom kijken we niet naar het heden?”

Hoe kan architectuur het leven van de bevolking in Burkina Faso verbeteren? 

“Architectuur kan levens veranderen. De bevolking groeit, dus we moeten scholen en huizen bouwen. Steden blijven ook maar groter worden. Ik wil tegen die jonge mensen zeggen: jij maakt deel uit van dit proces, jij kunt jouw steentje bijdragen om de stad een betere plek te maken. We moeten kijken naar alternatieve manieren om huizen te maken en niet alleen maar kopiëren wat de norm is. Als je dat doet, zal je nooit iets belangrijks ontdekken. Goede architectuur geeft je een identiteit. Dit is wat ik ook ooit deed: mijn ontwerpen zijn geen kopieën van wat ik elders zag, ik maakte iets nieuws. Kijk om je heen, overal is inspiratie. Gebruik je potentieel, je kunt je omgeving gebruiken om iets te creëren dat een verschil maakt.”

De juryleden van de Pritzker Prize noemden u een pionier die werkt voor mensen die leven in ‘een regio van de wereld die soms wordt vergeten’. Toch woont u in Berlijn. Wat kunt u met uw werk vanuit Duitsland voor Burkina Faso betekenen?

“In Burkina Faso hebben we te maken met extreem weer. Als het warm is, is het meteen erg heet. Als het regent, regent het flink. Als je dan naar de natuur kijkt, zie je dat een sterke overkapping, bijvoorbeeld het bladerdek van een boom, beschutting biedt. Het maakt niet uit wat je eronder legt, het dak beschermt het tegen de elementen. Als je vervolgens de rest van de constructie slim inricht, creëer je een koele ruimte zonder elektriciteit te gebruiken. We hebben geen airconditioning nodig om de kamers in onze gebouwen te koelen. Dit is essentieel voor het ontwerpen van huizen in dit deel van Afrika: hoe zorgen we ervoor dat de openingen in onze structuren schone en frisse lucht binnenlaten? Hoe voorkomen we oververhitting?”

Klimaatverandering aanpakken door middel van architectuur.

“Precies, want klimaatverandering is een enorm probleem. Als architecten moeten we er rekening mee houden in onze ontwerpen. Dat zeg ik tegen iedereen: kijk naar de feiten. Zorg dat je toegang tot kennis krijgt. We hebben een renaissance nodig, zoals ze die in Europa hadden. Destijds liet de literatuur de lezers zien dat de wereld nergens beter is dan hier. Je kunt proberen te vluchten voor je problemen, maar je kunt ze ook thuis proberen op te lossen. Kijk naar wat de literatuur ons heeft geleerd: als je thuis problemen hebt, zal je overal ter wereld problemen tegenkomen. Maak van je huis een betere plek voor jezelf, je vrienden en je familie. Jij bent de architect van je eigen leven.”

Kéré ontleent de inspiratie voor zijn ontwerpen aan de natuurlijke omgeving.Beeld Iwan Baan

In West-Afrika denken veel jonge mensen erover om naar Europa te vertrekken, ook vanwege klimaatverandering en conflicten. Wat is uw boodschap?

“Ik heb West-Afrikaanse jongeren naar Europa zien komen, maar ook hier zullen ze ontdekken: er zijn geen banen. Het is dwaas, die trek naar Europa, want het werkt helemaal niet. Wat voor werk ga je in Duitsland doen? Als je alleen maar denkt dat alles van de mensen in het westen zal komen, heb je het mis. Mijn jonge Afrikaanse studenten wijs ik er altijd op dat in Europa alles voltooid is. Steden zijn al gebouwd. Maar in Afrika ben je nog steeds nodig. Er is werk aan de winkel, je kunt betere huisvesting creëren. Critici noemen me dan bevoorrecht, maar zij hebben niet gezien welke verandering ik heb teweeggebracht in mijn geboortedorp. Ik heb met mijn mensen op het platteland gewerkt om er comfortabele scholen neer te zetten. Door dat project zag de wereld mijn werk. Dit is mijn boodschap aan jongeren: je kunt zelf iets doen om je leven te veranderen.

“Jonge mensen in Afrika hebben hoop nodig. Velen zien alleen maar heil in een carrière als politicus, maar dat bestaan is niet voor iedereen weggelegd. Ik hoop dat meer jonge mensen een carrière in de architectuur zullen ambiëren omdat ze de bebouwde omgeving in Afrika willen verbeteren. Ze moeten hun talent gebruiken. Ik ben gewoon bezig met het werk waar ik van hou. Maar nu ik deze erkenning krijg – te gek natuurlijk – kan ik leiders in Afrika aansporen om hun macht en positie in te zetten om jongeren te inspireren.”

Toch kwam ook u naar Europa.

“Ik weet het! Dat gesprek heb ik al heel vaak gevoerd. Maar in het Westen heb ik kennis opgedaan. Ik ben niet naar Duitsland gekomen om geld te verdienen of om mijn land te ontvluchten. Ik ben bevoorrecht, maar alleen omdat ik mezelf heb opgevoed. Vergeet niet, ik ging in Duitsland naar de avondschool. Vijf jaar lang werkte ik overdag en ging ’s avonds naar school. Elke dag, van zes tot elf uur ’s avonds. Ik wil niet zeggen dat mensen hier niet naartoe moeten komen. Maar als iedereen hier komt, wie gaat ons continent dan bouwen?”

Hoe probeert u vanuit Duitsland in Afrikaanse landen te werken?

“Ik ga veel terug, ik heb een plicht naar mijn volk. In West-Afrika geef ik veel lezingen over architectuur. In Europa geef ik dan weer lezingen over architectuur in Afrika. Op mijn bouwplaatsen in Afrika huur ik veel mensen in – mannen én vrouwen. En toen ik student was, begon ik een stichting die ik nog steeds gebruik om projecten te financieren. Als ik lezingen geef, doneer ik een groot deel van dat geld aan mijn stichting, zodat we meer projecten kunnen doen. Ik ben een vechter.” Lachend: “En nu ik mezelf zo hoor praten, ben ik misschien toch ook wel een activist.”

Lees ook: 

Tanzaniaanse mode-ontwerper Makeke zet zich af tegen Nike en Netflix

De Tanzaniaanse kunstenaar Jocktan Cosmas Malule, beter bekend als Makeke, wil af van de fascinatie voor Drake en Kanye West. In zijn ontwerpen legt hij de nadruk op de ‘African way of life.’