Direct naar artikelinhoud

President Trump, de overheid ís helemaal geen bedrijf

Anders dan een bedrijf, lost de overheid problemen op die niemand anders wil of kan oplossen.

De Amerikaanse president Donald Trump.Beeld AFP

President Trump wil de efficiency en slagkracht van de Amerikaanse overheid vergroten door de overheid meer als een bedrijf te laten functioneren. Daartoe is het 'White House Office of American Innovation' opgezet, onder leiding van Trumps schoonzoon en topadviseur Jared Kushner. In een verklaring zegt Kushner: 'De overheid moet worden geleid als een groot Amerikaans bedrijf. Wij hopen dat we voor onze klanten, dat wil zeggen de burgers, successen en rendementen kunnen behalen.'

Het verbeteren van de overheid door naar het bedrijfsleven te kijken is zeker geen nieuw idee. Sinds de jaren tachtig komt dit idee steeds opnieuw bovendrijven. In de jaren negentig destilleerde toenmalig vicepresident Al Gore al 'common-sense-lessen' uit het Amerikaanse bedrijfsleven.

Bureaucratisch en traag

Het idee dat de overheid zich meer als een bedrijf zou moeten gedragen, sluit aan bij negatieve stereotypen van de overheid als log, bureaucratisch en traag. Dat deze ideeën nu ook tijdens het presidentschap van Trump van stal worden gehaald, is daarom geenszins verrassend. Al tijdens de verkiezingen liep Trump te koop met zijn succes als ondernemer, en het past bij Trumps algemene streven naar deregulering.

Het is uiteraard van belang om kritisch te zijn over het presteren van overheidsorganisaties, en het is de verantwoordelijkheid van politici en managers om continu op zoek te zijn naar mogelijkheden om het presteren van de overheid te verbeteren. Ook andere westerse landen, waaronder Nederland, hebben in de afgelopen jaren bijna onophoudelijk geprobeerd om te leren van het bedrijfsleven: minder regels, minder ambtenaren en een slimmere toepassing van ict.

Bureaucratisch en traag
Beeld RV

Denkfout

Wat overigens kenmerkend is voor de Verenigde Staten - noem het chauvinisme - is om uitsluitend naar succesvolle Amerikaanse bedrijven te kijken. Maar Trump maakt daarbij een denkfout: kenmerken van succesvolle bedrijven gelden wellicht ook voor onsuccesvolle bedrijven, en bieden dus geen verklaring voor goede prestaties.

Als je kijkt naar de bedrijven die door Al Gore destijds als 'excellente' voorbeelden werden geselecteerd, blijkt dat veel van die bedrijven inmiddels zijn opgesplitst of opgeheven (Motorola en Saturn), zijn gestagneerd (Xerox) of zelfs een bail-out van de overheid hebben ontvangen (Citibank). Hoezo excellent?

Maar Trump maakt daarbij een denkfout: kenmerken van succesvolle bedrijven gelden wellicht ook voor onsuccesvolle bedrijven

Complexere spelregels

Het innovatiebureau van Trump ziet innovaties uit het bedrijfsleven als panacee voor de efficiency en starheid van het Amerikaanse overheidsapparaat. Los van de vraag of publieke organisaties daadwerkelijk minder innovatief zijn dan private bedrijven - de grootste innovaties en uitvindingen in de afgelopen eeuw komen van publieke organisaties: het internet, kernenergie, ruimtevaart - is het een illusie dat het mogelijk is de overheid te verbeteren door ideeën simpelweg af te kijken van het bedrijfsleven. Het is namelijk niet zo dat het bedrijfsleven over betere managers of ideeën beschikt, maar de spelregels van publieke organisaties zijn in veel gevallen veel complexer.

Dit duidt op een fundamenteel probleem in het plan van Trump: De vergelijking tussen overheid en bedrijfsleven gaat in veel gevallen mank. Kushner zegt dat hij de burger als klant van de overheid ziet. Maar anders dan een klant kan de burger in veel gevallen niet kiezen of en door welke overheid hij bediend wil worden. Sterker nog, de burger is niet alleen klant, maar ook coproducent en zelfs eigenaar van de overheid.

De vergelijking tussen overheid en bedrijfsleven gaat in veel gevallen mank

Wanordelijk

Ook kunnen bedrijven hun markt kiezen. Zij bepalen zelf welke producten of diensten zij willen verkopen, en aan welke klanten zij dat doen. De overheid lost daarentegen problemen op die niemand anders wil of kan oplossen. Sterker nog, de overheid ruimt in veel gevallen juist de rommel op die door bedrijven wordt achtergelaten. De overheid runnen als een bedrijf is als een potje schaken met de spelregels van dammen.

Door tegengestelde belangen en complexe taken komt de overheid soms wanordelijk, irrationeel en dus inefficiënt over. Maar dat wanordelijke proces bevat ook de noodzakelijke bureaucratische en democratische checks-and-balances. Zoals hoogleraar bestuurskunde Sandra Groeneveld zei in haar oratie over het belang van bureaucratie: een ogenschijnlijk bureaucratisch overheidsapparaat levert ons ook veel op aan voorspelbaarheid en controleerbaarheid. Een goed overheidsapparaat gaat niet voor het eenduidig optimaliseren van efficiency en slagkracht, maar balanceert continu tussen tegenstrijdige waarden zoals gelijkheid, rechtmatigheid, veerkracht en responsiviteit.

Een goed overheidsapparaat gaat niet voor het eenduidig optimaliseren van efficiency en slagkracht

Herhaling

Het is afwachten hoe Trumps innovatiebureau zich zal gaan gedragen. Wordt het een herhaling van zetten door simpelweg bedrijfsmatige ideeën te importeren naar de publieke sector en publieke taken te privatiseren naar het private domein? Of kiest het innovatiebureau een hedendaagse aanpak door wederzijdse uitwisseling van informatie te verbeteren, publiek-private samenwerking aan te gaan en mobiliteit tussen bedrijfsleven en overheid te faciliteren?

Afgaande op de eerste twee maanden van Trumps presidentschap denk ik dat het bij het eerste zal blijven. Mijn verwachting is daarom dat Trumps Amerika niet alleen terug in de tijd gaat op het gebied van volksgezondheid, milieu en klimaat, maar ook op het gebied van publiek management.

Joris van der Voet is assistent-professor Publiek Management aan de Universiteit Leiden.

Mijn verwachting is daarom dat Trumps Amerika niet alleen terug in de tijd gaat op het gebied van publiek management