Vrijwel niets is zo oud als de kritiek op jong. Vierhonderd jaar voor Christus verzuchtte Socrates al dat de jeugd hopeloos was en ‘alleen maar praatte terwijl ze moest werken’. De managers die nu om het hardst schreeuwen dat jongeren lui zijn, werden vroeger zélf nog weggezet als patatgeneratie (de verwende kinderen van de protestgeneratie). Geen reden dus, om dergelijke generatiekritiek al te serieus te nemen. Al is het maar omdat de individuele verschillen tussen generatiegenoten doorgaans groter zijn dan die tussen generaties. Waar de ooievaar je bezorgt – in een rijk of arm gezin, in een stad of dorp – is van grotere invloed dan wanneer hij dat doet.

Statistisch bewijs voor toegenomen luiheid is er evenmin. Sterker nog: er werken volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek meer jongeren dan ooit en zij werken ook niet minder uren. Al lijkt de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden van TNO wel voorzichtig te wijzen op een veranderde werkmentaliteit onder de jonge generaties werkenden. Zo blijven jonge millennials, op Gen Z’ers na, het dichtst bij het aantal afgesproken werkuren, met ‘maar’ 3 uur en 22 minuten overwerk per week. Dat is bijna een halfuur minder dan de leeftijdsgroep van 35- tot 45-jarigen boven hen.

Deze 25- tot 35-jarigen geven bovendien vaker aan onbereikbaar te zijn na werktijd, andere dingen belangrijker te vinden dan hun baan en hun werk minder belangrijk te vinden dan vrije tijd. Jongeren zijn dus niet zozeer luier dan de generaties boven hen, maar lijken wel meer te hechten aan een goede balans tussen werk en privé. Al is dit voor de theoretisch opgeleide veel makkelijker te realiseren dan voor bijvoorbeeld een verpleegkundige, die een patiënt met een slagaderlijke bloeding ook na 5 uur ’s middags niet aan zijn lot zal overlaten.

Die mentaliteitsverandering ziet ook Kim Jansen, die training over generatieverschillen geeft aan organisaties en bedrijven als BDO, UWV en Ahold. ‘De jongeren van nu zijn opgegroeid in tijden van individualisering en globalisering waarin the sky the limit was, zij vinden dat werk vooral leuk moet zijn’, zegt zij. ‘Ze stellen zich ook niet meer voor als arts of bankier: ze zijn zichzelf en hebben naast al hun hobby’s ook nog werk.’ Het betekent volgens Jansen niet dat ze niet hard willen werken, maar ze willen wel zelf bepalen wanneer ze dat doen. ‘Als de wind bijvoorbeeld gunstig staat, willen ze de vrijheid hebben om te kitesurfen.’

Met name in bedrijven en sectoren die traditioneel georganiseerd zijn, leidt dat tot frictie. Het botst met de werkmentaliteit van de generatie van hun (groot)ouders, die er vaak op de leidinggevende posities zitten. Jansen: ‘En wat die leuk vinden aan de keukentafel, dat jongeren kritisch en brutaal zijn, vinden ze op de werkvloer heel lastig.’ Zo’n sector is bijvoorbeeld de accountancy. Uit onderzoek van ING bleek onlangs al dat het partnermodel er onder druk staat, omdat twintigers niet meer gemotiveerd zouden worden door de status en ‘financiële prikkel van het partnerschap’ en ‘minder bereid zijn om veel uren te draaien’.

Over het waarom van die veranderde werkmentaliteit hoeft hoogleraar economie Robert Dur niet lang te filosoferen. Veel meer dan met de jongeren zelf heeft het te maken met de economische omstandigheden waarin zij de arbeidsmarkt betreden. Uit zijn onderzoek naar Amerikaanse data blijkt namelijk dat die bepalend zijn voor de prioriteiten die jonge werkenden stellen aan hun baan. ‘Als het lastig is een baan te vinden, ligt de focus heel erg op inkomen, terwijl in gunstige tijden inhoud en zingeving veel belangrijker worden gevonden’, aldus Dur.

Opvallend: ook al draait de economische wind gedurende de carrière, de startpositie blijft bepalend voor wat werkenden het belangrijkst vinden. Dus wie tijdens de ‘no future’-jaren tachtig de arbeidsmarkt op kwam, was meer gebrand op een goedbetaalde baan dan wie jong was tijdens de internetbubbel. Nu de personeelstekorten met 143 vacatures op 100 werklozen groter zijn dan ooit, hebben jongeren ook meer dan ooit de luxe te bepalen hoe hun baan eruitziet. Dur: ‘Dan is er een heel stel dat zegt: ik wil drie dagen weekend. En gelijk hebben ze.’

Zo biedt de krappe arbeidsmarkt jongeren de ruimte om te breken met het idee van werk als crux van het bestaan. Al hoort daarbij wel een kanttekening: het geldt niet voor álle jongeren. Wie een kwetsbare positie heeft op de arbeidsmarkt zal zich ook in economisch gunstige tijden geen ‘leuke’ baan of zelfontplooiing kunnen permitteren. Zo zal de ongedocumenteerde Bengaalse fietskoerier nu niet plotseling opteren voor een vrije woensdag. Net zomin als de pakketbezorger.

Bovendien vermoedt hoogleraar arbeidsmarkt Ton Wilthagen dat de veranderde werkmentaliteit niet alleen uit luxe is geboren. Veel jongeren groeiden weliswaar op in grote welvaart met ouders die hen vooral aanmoedigen te doen wat ze leuk vinden, maar óók met werkgevers die hen behandelden als klapstoelmedewerkers (tweederde heeft een flexcontract). Voor elke jongere waren er altijd tien anderen, tot ze er plotseling niet meer waren. ‘Dan is het niet gek dat zij nu tegen die werkgever zeggen: zoek het uit.’

Deze generatie heeft bovendien de opkomst van de ‘burn-outpandemie’ heel bewust meegemaakt, aldus de hoogleraar. Als gevolg van nieuwe technologieën die de grens tussen werk en privé vervaagden en de toegenomen werk- en regeldruk leken mensen in sectoren als de zorg en het onderwijs afgelopen jaren bij bosjes om te vallen. Volgens onderzoek van TNO lijden inmiddels 1,2 miljoen werkenden aan burn-outklachten. ‘Jongeren zagen dit bij hun broers en zussen gebeuren’, zegt Wilthagen. ‘Zij zijn daardoor soms bij voorbaat al bang om overbelast te raken.’

En dan was er ook die andere pandemie, de coronacrisis, waardoor jongeren hun eerste stappen op de arbeidsmarkt zetten als pixel in een Teams-scherm. Verstoken van kantoorhumor en kantinekroketten werd hun baan uitgekleed tot de kern: werk. Daardoor voelen velen zich volgens voorzitter Kimberley Snijders (21) van de Jeugdraad nog altijd weinig verbonden met hun baan. ‘Er zijn veel jongeren die hun collega’s nog steeds niet goed kennen en dan is de neiging om harder te rennen om ze uit de brand te helpen minder. Je maakt je taken af en gaat niet above and beyond.’

Volgens Snijders is er nóg een reden dat jongeren minder bereid zijn dat stapje extra te zetten: er is geen reden voor. ‘Dat ideaal nastreven van een huis en auto waar je status aan ontleent, speelt bij jongeren minder, want hoe hard je ook werkt: je kunt toch geen huis kopen door je studieschuld. En een auto is niet handig en slecht voor het milieu. Dus moet je aan iets anders status ontlenen.’ De nieuwe statussymbolen zien jongeren elke dag langskomen in hun Instagram-tijdlijn: mooie reizen, sportieve lijven, festivals. Snijders: ‘In ieder geval zie je nooit een story vanuit de kantoortuin.’

Voor die nieuwe statussymbolen hebben jongeren bovenal vrije tijd nodig. Het raakt aan het scenario dat de Britse econoom Keynes in 1930 schetste. Als gevolg van de technologische vooruitgang zou de productiviteit in deze eeuw dusdanig zijn gegroeid dat een 15-urige werkweek zou volstaan. De werkweek werd sindsdien inderdaad ingekort met de invoering van de 8-urige werkdag en vrije zaterdag, maar de utopie van Keynes werd nooit bewaarheid. Niet omdat de productiviteit is gestokt, maar omdat de werkende mens zich niet vrijkocht maar simpelweg meer ging kopen.

Het zou tal van (milieu)problemen oplossen als jongeren met die laatste trend zouden breken, maar het zou een bestaand probleem ook verder verdiepen: dat van de nijpende personeelstekorten. Nu al komt de dienstverlening overal piepend tot stilstand omdat fulltimeverwachtingen niet rijmen met onze parttimewerkweken. Dat dreigt als gevolg van de vergrijzing alleen maar erger te worden: in 2050 zijn er per 80-plusser drie werkenden minder, terwijl de vraag naar arbeid door die vergrijzing alleen maar groter wordt. Dat maakt meer werken voor jongeren simpelweg bittere noodzaak, stelt hoogleraar Wilthagen.

Het kabinet, dat deze week al aankondigde dat de pensioenleeftijd vanaf 2028 wordt verhoogd naar 67 jaar en drie maanden, zint nu dan ook op een verlenging van de werkweek. Zo kondigde het maandag een proef aan met een voltijdbonus in het onderwijs om docenten te stimuleren meer te werken. Maar volgens Wilthagen moet de oplossing niet alleen worden gezocht in financiële prikkels, maar vooral in de inhoud van het werk. ‘We moeten onderzoeken waarom jongeren nu niet in werk lijken te vinden wat ze in het leven zoeken’, stelt hij.

Het vraagt volgens de hoogleraar om een radicale herziening van hoe werk is ingericht. ‘Want als je nu tegen jongeren zegt: kies de Pabo, dan sta je de komende vijftig jaar voor groep 3, dan loopt iedereen weg. Maar wat nou als je dat lesgeven kunt combineren met bijvoorbeeld een baan als yoga-instructeur?’ In ieder geval moeten de signalen van jongeren volgens Wilthagen veel serieuzer worden genomen. ‘De grootste fout zou zijn om ze af te serveren als de nieuwe patatgeneratie.’

Het is precies het advies dat generatie-expert Jansen aan BDO gaf: ga met elkaar in gesprek. Om dat te faciliteren heeft het bedrijf onder meer een ‘jongeren managementteam’ geïnstalleerd dat advies geeft aan de top. Een van de zaken die zo op de agenda kwam, was de lease-auto. Daar bleken veel jongeren geen behoefte meer aan te hebben. ‘Dus hebben wij ze nu de optie om het budget daarvoor uit te laten betalen’, aldus Van der Welle. ‘Natuurlijk is dat voor oudere generaties soms wennen. Maar als wij nieuwe generaties aan ons willen blijven binden is luisteren en in gesprek gaan de enige optie.’