Hittegolven, muggen en overstromingen: hoe het veranderende klimaat de gezondheid schaadt

1. Hitte en kou: er is goed en slecht nieuws

Een nieuw hoofdstuk aan ellende staat de mensheid te wachten als de klimaatverandering doorzet. Althans, die indruk wekt de opsomming van 220 medische vaktijdschriften, die in september voor het eerst gezamenlijk optrokken om overheden aan te sporen tot klimaatactie, omdat er immense gezondheidsschade dreigt. Ook de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) deed hierover begin oktober een oproep: wees voorbereid op wat eraan zit te komen.

De stijgende temperatuur zelf eist al haar tol, waarschuwen de medici. In de afgelopen twintig jaar nam het aantal hittegerelateerde sterfgevallen bij 65-plussers ‘met meer dan 50 procent toe’. Dat zijn de kwetsbaarste mensen, omdat ze sneller uitdrogen en eerder levensbedreigend nierfalen ondervinden bij extreme hitte.

Maar er is iets paradoxaals aan de cijfers. Tot nu toe sterven er juist minder mensen nu de temperatuur oploopt. Dat komt doordat de wereld volgens het VN-klimaatpanel IPCC ‘zo goed als zeker’ steeds minder koude dagen en nachten telt en die zijn relatief dodelijker dan warmte: voor elke dode tijdens een warme periode vallen er acht tijdens de kou. Hart- en vaatziekten spelen bij kou vaker op bij mensen die al een risico lopen, bijvoorbeeld, en in arme landen vriezen vaker mensen dood op straat. De oorzaak hoeft niet direct de kou zelf te zijn: ook de griep, die normaliter in de winter opsteekt, telt mee bij de koudedoden. Minder kou dempt daardoor per saldo de sterfte, aldus een internationaal onderzoeksteam in medisch vakblad The Lancet.

Tenminste: dat is de situatie nu. Die verandert natuurlijk, zegt Yuming Guo, een van de Lancet-onderzoeksleiders en hoogleraar klimaat en biostatistiek aan de Australische Monash University, in een videogesprek. Omdat het aantal extreme hittedagen door klimaatverandering toeneemt terwijl de kou afneemt, verschuift de sterfte van koude dagen naar warme dagen.

Dat gaat op sommige plekken harder dan op andere. Waar de hitte snel toeneemt, zal het aantal sterfgevallen straks waarschijnlijk toenemen, schetst Guo in een andere studie. Zelfs als het lukt om broeikasgassen langzaam terug te dringen vanaf ongeveer 2040 – het zogeheten RCP 4.5-scenario van het IPCC – dan zou eind deze eeuw een op de twintig vroegtijdige doden in Zuid-Europa door hitte kunnen vallen, vijf keer zoveel als nu. Een kanttekening is dat Guo voor die toekomstschatting zich deels baseert op de extreem dodelijke hittegolf uit 2003, waarin tienduizenden doden vielen doordat landen als Frankrijk, Italië en Spanje minder goed voorbereid waren dan nu. In Noord-Europa en Noord-Amerika zal het aandeel hittedoden volgens Guo’s computersimulatie wel kunnen toenemen, maar niet zo dramatisch als dichter bij de tropen.

Dan houdt Guo nog geen rekening met de vergrijzing, want in zijn scenario liet hij de wereldbevolking gewoon voor wat ze nu is. Dat kan volgens Guo juist weer voor een onderschatting zorgen. ‘Als er straks meer kwetsbare ouderen zijn, zullen er ook meer doden vallen.’

Laat het RIVM daar nu wel rekening mee houden in de toekomstscenario’s voor Nederland. In 2050 leven hier twee tot drie keer meer 80-plussers dan nu. Zelfs als de temperaturen gelijk blijven, zullen er dus ook twee keer zoveel ouderen sterven op te warme dagen. Hoeveel dat er precies zullen zijn, is lastig te zeggen: het RIVM baseert de sterftecijfers deels op een tijd waarin Nederland nog geen Nationaal Hitteplan had. Dat betekent dat de toekomstige hittesterfte voor ouderen misschien lager uitpakt, omdat zij nu extra hulp krijgen om koel te blijven.

Toch is er meer dan alleen de sterftecijfers, zegt Joost van der Ree, die bij het RIVM de onderzoeksprogramma’s beheert over klimaatverandering en de leefomgeving in Nederland. ‘Sterfte is het makkelijkst te meten, wereldwijd, omdat elk land die cijfers bijhoudt. Maar als we meer hete dagen per jaar hebben, gaat dat ook andere effecten hebben. Een hittegolf is niet lekker. Dat geeft allerlei ziektelast waar we nog weinig van weten.’ Het RIVM durft wel voorzichtig in te schatten dat bijvoorbeeld huidkanker zal toenemen: met meer warme dagen pakken we simpelweg meer gevaarlijke zonnestralen.

Uiteindelijk hoeven die scenario’s niet uit te komen als landen náást de vereiste klimaatdoelen extra maatregelen nemen, zeggen Guo en Van der Ree. Guo ziet over het algemeen dat rijke landen beter af zijn: er is meer geld voor airco’s en andere vormen van verkoeling. Maar zelfs op dat gebied valt in Nederland nog gezondheidswinst te behalen: ’s zomers moeten de huizen koeler blijven, bijvoorbeeld door luiken voor de ramen te installeren en goed geïsoleerde woningen beter te ventileren.

2. Tropische infectieziekten: muggengezoem wordt gevaar

De warmte brengt nog iets met zich mee: ziekten. Muggen, parasieten, bacteriën en virussen die gewoonlijk in de tropen vertoeven, krijgen meer broedtijd en trekken steeds verder noordwaarts, ook omdat het steeds natter wordt.

Het kandidatenlijstje aan ziekten stemt niet vrolijk. Zo voorspelde ziekenhuisbestuurder Ernst Kuipers in het tv-programma Op1 dat in Nederland ‘binnen twintig jaar weer malaria en knokkelkoorts voorkomt’. Nauwlettend houden wetenschappers met onder meer het One Health PACT-onderzoek ook het westnijlvirus in de gaten, dat zich via muggen aantoonbaar verder verspreidt dan vroeger.

Loopt het echt zo’n vaart? We gaan er de komende jaren zeker veel van merken, zegt bioloog Arnold van Vliet van Wageningen Universiteit. Het westnijlvirus heeft zich in delen van Duitsland en Zuid-Europa gevestigd; in Nederland was er een jaar geleden voor het eerst een kleine uitbraak.

Weliswaar geeft het westnijlvirus niet bij iedereen klachten, toch kunnen mensen er flink ziek van worden: een op de vijf infecties veroorzaakt koorts en in een op de honderd gevallen kan iemand een ernstige hersenvliesontsteking krijgen. ‘Dan lig je toch anders in je bed als er een mug langszoemt.’

En het kan snel gaan met het westnijlvirus. Het is namelijk overdraagbaar via de gewone huissteekmug. ‘Dan ziet het risicoprofiel er opeens anders uit vergeleken met andere invasieve ziekten, want die huissteekmug zit echt overal.’ Een grote uitbraak in 2018 in Zuid-Europa leidde tot ruim vijftienhonderd geregistreerde infecties en 180 doden.

We krijgen door die oprukkende muggensoorten niet alleen te maken met nieuwe ziekten, maar ook met extra overlast, zegt Van Vliet. Neem de Aziatische tijgermug, een lastpak die overdag steekt. ‘Hij heeft een venijnige beet en is eraan gewend dat-ie gezien wordt, dus hij bijt snel op meerdere plekken’, zegt Van Vliet. Even in de tuin zitten zou dus weleens een andere ervaring kunnen gaan worden. De tijgermug kán knokkelkoorts (dengue) overdragen, maar dat valt volgens Van Vliets collega-bioloog Sander Koenraadt voorlopig in Nederland niet te verwachten. Het knokkelkoortsvirus heeft veel geluk nodig om zich hier te vestigen. Het gedijt bijvoorbeeld pas echt goed bij extreem langdurige tropische temperaturen die hier voorlopig niet te verwachten zijn.

Er is hoe dan ook een flinke maatschappelijke omslag nodig om voorbereid te zijn op de muggen, denkt Eline Boelee, die bij het kennisinstituut Deltares onderzoek doet naar de gezondheidsgevolgen van waterbeheer. Nu al krijgen mensen in hun tuin bezoek van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) als er een Aziatische tijgermug in de buurt is gezien. De NVWA controleert op stilstaand water in regentonnen, potjes en bloembakken, waarin muggen broeden, en behandelt risicovolle plekken met larvengif.

En malaria? ‘Er wordt rekening mee gehouden dat het kan komen, maar waarschijnlijk is het niet’, zegt Boelee. Dat komt doordat de meeste Europese landen malariagevallen op tijd in de kiem weten te smoren, aldus de Griekse onderzoeker Evangelia Piperaki. De malariaparasiet plant zich langzaam voort en alléén in mensen, dus zolang de patiënten op tijd in het ziekenhuis liggen en buiten bereik van muggen, gaat de ziekmaker nergens heen. Waar de parasiet vrij spel heeft – zoals in sommige vluchtelingenkampen in muggenrijk Griekenland – steekt malaria wel geregeld de kop op.

Ook in toch al warme landen rond de tropen zal het muggenseizoen langer gaan duren, zelfs als de klimaatdoelen worden gehaald, rekenen onderzoekers in vakblad The Lancet voor. Tel daarbij op dat het vaak om ontwikkelingslanden gaat waar de bevolkingsgroei voorlopig aanhoudt en de extra ziektelast door dit soort ziekten zal zonder extra hulpmiddelen flink kunnen stijgen. Volgens de – ietwat onzekere – scenario’s zouden in het jaar 2071 ruim 3 miljard mensen risico lopen op door muggen overdraagbare infectieziekten.

3. Oplopend water: steeds vaker ‘overal troep’

Rotte vis. Daar rook het water naar in Limburg na de overstromingen van afgelopen zomer, meldde de NOS. Als het waterpeil plots stijgt door stortregens, hoog rivierwater of een overstroming vanuit zee, ‘krijg je overal troep’, zegt Eline Boelee van Deltares. Overstromingswater is niet schoon: afvalstoffen uit overstroomde kelders en fabrieken, dode dieren en rioolwater in de sloten en rivieren komen mee. ‘En dan hebben we het nog niet eens over de psychische schade.’ Kortom: meer water leidt tot heel wat gezondheidsproblemen.

Sowieso wordt de wereld gemiddeld genomen overstromingsgevoeliger, aldus het klimaatpanel IPCC. Niet alleen de zeespiegel stijgt, op een warmere wereld verdampt er meer water en ontstaat vaker extreem weer: dan weer droogte, dan weer veel regen. Juist op uitgedroogde plekken kan dat problemen geven, legt Boelee uit. ‘Als het ineens gaat plenzen, krijg je oppervlakkige afstroming.’ Dan zijn problemen met vervuiling ook waarschijnlijker.

Inschatten hoe vaak zulke gezondheidsgevolgen straks zullen spelen, is volgens Boelee moeilijk. ‘Dan moet je gaan berekenen hoe mensen in contact komen met overstromingswater en welke concentraties ziekteverwekkers en gifstoffen het bevat. Daar zijn we nog mee bezig.’

Cijfers over doden door overstromingen zijn er wel. Hoe die zich vertalen naar de toekomst is eveneens lastig te zeggen, zegt Bas Jonkman, hoogleraar waterbouw aan de TU Delft. De reden, vertelt hij, heeft te maken met iets dat goed nieuws mag heten: het aantal overstromingsdoden per waterramp is de afgelopen eeuw wereldwijd meer dan gehalveerd, concludeerde hij na een doorrekening in 2018.

‘Er zijn nu dijken en betere waarschuwingssystemen’, legt Jonkman uit. Bangladesh is een goed voorbeeld daarvan: een orkaan die het gebied deed overstromen, eiste in 1970 nog honderdduizenden levens, bij orkanen van nu zijn dat er vaak niet meer dan enkele tientallen of honderden. ‘Gezien de miljoenen mensen die daar in overstromingsgebied wonen, is er een hoop verbeterd’, zegt Jonkman.

De hoogleraar is optimistisch over nieuwe verbeteringen in zulke voorspellings- en waarschuwingssystemen. Omdat Bangladesh en andere landen daar nu al in investeren, blijft het aantal slachtoffers straks mogelijk laag, ook in een nattere toekomst. Toch zullen mensen die op tijd vluchten uit overstromingsgebieden altijd te maken krijgen met andere schade. Alles wat niet te redden valt, zoals verwoeste huizen en weggespoelde auto’s, kost kapitalen, zal herstel bemoeilijken en kan psychisch zwaar vallen.

Landen die weinig overstromingen gewend zijn, moeten volgens Jonkman wel meer gaan oefenen op de juiste crisisrespons. Dat ging mis toen hevige regenval afgelopen zomer Duitsland, België en Limburg overviel. In sommige Duitse regio’s en gemeenten kwam het evacuatiebevel niet of te laat, waardoor er toch honderden doden vielen. ‘In Nederland was ook niet voorspeld dat Valkenburg zo erg zou overstromen’, zegt Jonkman. ‘Ze hadden de neerslaghoeveelheden onderschat en het voorspellingsmodel van het waterschap was op dat moment toevallig in onderhoud.’

Eindeloos aanpassen op overstromingen gaat niet, denkt Marjolijn Haasnoot, die bij Deltares zeespiegelstijgingsscenario’s onderzoekt. ‘De aanpassingen in Bangladesh waren succesvol voor een beperkte zeespiegelstijging’, legt ze uit. ‘Maar er komt sowieso een stijging van enkele tientallen centimeters tot het jaar 2100, ook als we het Parijsakkoord halen. Het kan ook 2 meter worden. Dan heb je als land minder aanpassingstijd voor een veel grotere opgave.’ Krijgen mensen té vaak te maken met ontwrichtende overstromingen, dan zullen ze volgens Haasnoot waarschijnlijk op den duur toch willen verhuizen.

Hoe dan ook moet al dat overstromingswater – ook in Nederland – straks ergens heen om te voorkomen dat mensen met vies water in aanraking komen, zegt Boelee. ‘Er wordt veel gewerkt aan een betere afwatering’, legt ze uit. ‘Nederlandse steden hebben al de opdracht om in dat opzicht klimaatbestendig te worden. Denk aan manieren om regenwater tijdelijk te bergen.’ Ze noemt bijvoorbeeld wadi’s: laaggelegen grasveldjes die bij hoogwater onderlopen tot brede slootjes. ‘Dat houdt de steden ook koeler.’