Coronadepressies onder jongeren: grote zorgen, maar vooralsnog geen harde cijfers

Een verontrustend nieuwsbericht in het AD deze week: door de lockdown belanden er meer kinderen in het ziekenhuis na een zelfdodingspoging. ‘Het topje van de ijsberg’, zegt Károly Illy, voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde (NVK) en lid van het Outbreak Management Team (OMT). ‘Het is echt een noodsignaal dat ik van de hoofden van de ic’s heb gekregen.’

Opmerkelijk, want gevraagd naar deze toename zeggen vijf van de zeven kinder-ic’s de groei niet te herkennen, de andere twee reageren niet. Woordvoerders van het Radboudumc, Sophia Kinderziekenhuis, UMC Groningen, Amsterdam UMC en Maastricht UMC zeggen dat het gaat om kleine aantallen, waaruit je niets kunt concluderen. ‘Als het van één naar twee gevallen gaat in een maand, tja, dat kan ook toeval zijn.’ 

Waar de noodkreet precies op is gebaseerd, wil de NVK niet toelichten, ondanks meerdere verzoeken. Ook GGZ-instellingen hebben ic-bedden, maar ook daar waren ze verbaasd over het nieuwsbericht. 

Epidemie

Over de psychische gevolgen van de coronacrisis verschijnen voortdurend alarmerende berichten, vooral wat jongeren betreft. Aan de vooravond van een avondklok waarschuwen experts voor de andere desastreuze epidemie die eraan komt: die van depressies, stoornissen en burn-outs. Felle tegenstanders van de maatregelen voorspellen een golf aan zelfmoorden. 

Wat klopt daar tot dusver van? Wat zeggen de laatste cijfers en onderzoeken over de lockdowndepressie van Nederland?

Sinds het begin van de pandemie houdt de gedragsunit van het RIVM de psychische gezondheid bij van 64.171 mensen, een steekproef waarin vrouwen, ouderen en hoogopgeleiden een tikje oververtegenwoordigd zijn. Bij de laatste meting, rondom de jaarwisseling, gaven de deelnemers hun leven het rapportcijfer 7,2, lager dan het hoogtepunt in juli (7,6), maar net hoger dan in april (7,1).

Jongeren

Begin januari was 85 procent van de mensen psychisch gezond, volgens een vragenlijst van het RIVM. Dat is iets minder dan voor corona. In 2019 was 88 procent van de bevolking psychisch gezond, blijkt uit cijfers van het CBS. Dat zou betekenen dat enkele honderdduizenden Nederlanders psychische klachten hebben gekregen sindsdien. Vooral jongeren worden zwaar getroffen, die rapporteren in alle onderzoeken meer eenzaamheid, slapeloosheid, lusteloosheid en angst dan andere leeftijdsgroepen.  

‘Je ziet dat de grafieken meebewegen met de maatregelen en de besmettingen’, zegt Marijn de Bruin, die het onderzoek van de RIVM-gedragsunit leidt. ‘Als de maatregelen worden aangescherpt, gaan de gevoelens van eenzaamheid omhoog en het welbevinden omlaag.’ Verschillen tussen jongeren en andere groepen bestonden al, maar worden door de effecten van de lockdown uitvergroot. 

‘De adolescentie is sowieso een turbulente periode’, zegt Marloes Kleinjan, die voor het Trimbos en de Universiteit Utrecht onderzoek doet naar het welzijn van jongeren. ‘En ook voor de coronacrisis waren er signalen dat jongeren het mentaal zwaar hebben, door onder meer prestatiedruk en stress.’ Bovendien, zegt Kleinjan, ontstaat driekwart van de psychische stoornissen voor het 21ste en de helft voor het 14de levensjaar.  

Depressie

Een op de zeven jongeren ervaart depressieve klachten, bleek in november uit onderzoek van het Amsterdam UMC, vaak gepaard gaand met paniekaanvallen. De lockdown raakt jongeren nog harder omdat het hen belet zich te ontplooien in deze cruciale fase van hun leven. Kleinjan: ‘Sociale contacten zijn heel belangrijk voor je ontwikkeling. Ouderen hebben ook behoefte aan steun en interactie, maar ze hoeven er niet meer van te leren.’

Donderdag stond er een bijzonder tragische overlijdensadvertentie in de krant voor de 14-jarige Pepijn, gymnasiast uit Amsterdam. ‘De lockdownmaatregelen verteerde hij slecht’, schreven zijn ouders, ‘hij miste contact en structuur. Hij zocht iets dat spannend was, maar waarvan zijn overmoedige puberbrein de consequenties niet kon overzien.’ 

Pepijn liep vast in het thuisonderwijs, vond het leven in lockdown saai en begon te blowen, schrijven zijn ouders in een verklaring. Hij experimenteerde met de nieuwe designerdrug 3mmc, een zeer verslavend en makkelijk verkrijgbaar legaal middel. Zijn ouders vonden hem uiteindelijk in een tentje vlak buiten de ring in Amsterdam-Noord, met naast hem een kleine barbecue die aan had gestaan. Bloedonderzoek wees uit dat hij 3mmc had gebruikt en dat zijn koolmonoxidespiegel tienmaal de dodelijk dosis bedroeg.

Zoals hij zijn er in potentie velen. Door de schoolsluiting is het ritme van jongeren en kinderen verdwenen, lopen ze leerachterstanden op en valt ook de steun grotendeels weg die ze krijgen van leraren en leeftijdgenoten. Dit gemis komt telkens harder aan bij kwetsbare groepen, bleek uit een vergelijkend onderzoek. Kleinjan: ‘Vooral jongeren in moeilijke gezinssituaties of die psychische hulp nodig hebben worden geraakt.’

Over jongeren in de psychiatrie luidde de Nederlandse GGZ in december de noodklok: vóór corona waren de wachtrijen al te lang, maar sinds de zomer stijgt het aantal jongeren dat acuut moet worden opgenomen explosief. Op sommige GGZ-locaties, vooral in de Randstad, West-Brabant en het oosten van Nederland, kwamen tot wel zestig procent meer crisismeldingen binnen. 

‘We zien een toename in het aantal maar ook de ernst van de problemen’, zegt Mariëlle Ploumen, bestuurder van GGZ Altrecht. ‘Dat gaat niet alleen om depressieve of suïcidale gedachten, maar ook om dwang-, angst- en eetstoornissen.’ 

Eetstoornissen

Een van de raadsels van de jeugdpsychiatrie in coronatijd is de opmars van eetstoornissen, soms zelfs al bij kinderen van 10 jaar. Het Amsterdam UMC had in het laatste kwartaal van 2020 vijftien kinderen die weigerden te eten of drinken onder gedwongen behandeling. In dezelfde periode een jaar eerder was dat er maar één.

‘Een eetstoornis draait om dwangmatige controle’, zegt Arne Popma, psychiater en hoogleraar jeugdpsychiatrie. ‘Dat treft jongeren die al op omvallen staan, veel stress ervaren en snel een faalgevoel hebben. Met de coronacrisis komt er zoveel onzekerheid bij – dat is voor hen onverdraaglijk. Ze denken: er is nog één ding waar ik controle over heb, en dat is eten.’

De grote zorg van Popma en Ploumen is dat niet-dringende behandelingen door de coronadrukte nu worden opgeschoven en dat de situatie daardoor onnodig verslechtert, net als in de reguliere zorg. Neem het acuut opgenomen meisje met een eetstoornis dat Ploumen onlangs binnen zag komen. ‘Als zij niet zo lang had hoeven wachten op een bed, dan was haar eetstoornis niet zo veel erger geworden.’

En de GGZ verwacht dat de situatie nog nijpender wordt, want deze cijfers zijn van vlak voor de tweede lockdown. Ook seizoensklachten zouden de stijging kunnen vergroten: in de winter hebben meer mensen depressieve gevoelens. 

Zelfmoordcijfers

Hoewel de psychiatrische zorg dus onder de druk staat, stijgt het aantal zelfmoorden niet – nóg niet in elk geval. Voorheen werden de zelfmoordcijfers slechts één keer per jaar geteld, maar door de coronacrisis verzamelt 113 Zelfmoordpreventie nu elke week het aantal zelfdodingen uit allerlei bronnen. En dat is gelijk aan eerdere jaren: zo’n vijf gevallen per dag. 

Af en toe duiken er artikelen op van mensen die onlangs zelfmoord hebben gepleegd, mogelijk gevoed door corona. In mei schreef de Volkskrant over de 52-jarige Arnaud, voor wie corona het laatste zetje was. Een week voor zijn zelfdoding appte hij zijn zus: ‘Land ligt plat, maakt me bang, ik wil vluchten.’

Een 87-jarige man sprong in september van het dak van zijn verpleeghuis in Voorburg omdat hij bang zou zijn geweest voor een tweede lockdown. Een 23-jarige topjudoka zag haar dagelijkse ritme wegvallen en wilde in een opwelling niet verder leven. Haar ouders zeiden tegen AD: ‘Ze is niet overleden aan corona, wel door corona.’

Bij al dat soort persoonlijke verhalen blijft het lastig om met zekerheid te zeggen wat er in iemands hoofd omging. En het is schier onmogelijk te zeggen of een zelfdoding niet was gebeurd zonder corona. Deskundigen manen dus tot kalmte: de verhalen zijn wellicht verontrustend, de cijfers zijn dat vooralsnog niet. 

Hulpvragen

Het aantal hulpvragen is bij 113 wel gestegen, van ongeveer 300 per dag voor corona, naar 400 of 500 per dag nu. De groei valt samen met de toekenning van het nummer 113 (eerder 0900-0113), dus dat zou een deel kunnen verklaren. Uit een data-analyse bleek 80 procent onder de dertig is en dat eenzaamheid en een gebrek aan afleiding afgelopen jaar meer werden besproken dan voorheen.

De Nederlandse zelfmoordcijfers komen overeen met onderzoeken wereldwijd. Bijna nergens steeg het aantal ten tijde van de eerste golf. Op sommige plekken, zoals Peru, Japan en Noorwegen, was er zelfs in eerste instantie een daling. Dat zou volgens sommige onderzoekers kunnen komen doordat het contrast met anderen minder groot was: opeens voelden velen zich ook angstig, neerslachtig of verveeld.

Desondanks blijven de zorgen groot, nu de lockdown maar voortduurt en de echte crisis nog zou kunnen toeslaan. Waakzaamheid is geboden, want zoals Derek de Beurs zegt, Trimbos-onderzoeker en auteur van het recente boek Mythen over zelfmoord: ‘Tijdens een financiële crisis stijgt het aantal suïcides steevast, vooral onder mannen van middelbare leeftijd.’ 

Heeft u zelfmoordgedachten? Bel gratis met 113 of chat via 113.nl.

Ben je jong en heb je een probleem, groot of klein, waarover je wilt praten? Ga naar jongerenhulponline.nl.