De psychologie van thuisblijven: dit doet sociale isolatie met ons

Een flinke ramp of crisis brengt het beste in de mens naar boven. Van niets worden we zo altruïstisch als van stormen, oorlog of recessie. De grote paradox van het coronavirus is dat de regering iedereen met klem oproept zijn verantwoordelijkheid te nemen – om een ander niet te besmetten – maar de beste manier om dat te doen is: je afsluiten van anderen.

De meest medemenselijke daad is nu: boodschappen achterlaten voor de deur van de buurvrouw die slecht ter been is. Of facetimen met grootvader. Voor de rest is het ieder voor zich. Patiënt Nederland, zoals premier Rutte het land omschreef, is gebaat bij het collectief uit elkaars buurt blijven. Wat doet die sociale isolatie met mens en maatschappij?

Uit China weten we dat langdurig in zelfquarantaine gaan hevige effecten op het gemoed kan hebben. Velen repten over gevoelens van verveling, stress, depressie, eenzaamheid, machteloosheid en lusteloosheid. Van de Chinezen voelde 42 procent zich angstig tijdens het hoogtepunt van de crisis, bleek uit een enquête. Op internet publiceerden psychologen video’s met tips.

De adviezen varieerden van simpele fysieke voorschriften – blijf bewegen, pak genoeg zonlicht, eet groenten – tot sociale, vooral virtuele steun: neem online contact op met oude vrienden, liever videobellen dan appen of mailen, ga in discussie op fora waar mensen met dezelfde interesses zich bevinden. Of probeer meditatie – monniken konden zich immers goed afzonderen.

Vitamine S

‘Mensen zijn sociale dieren’, zegt Paul van Lange (58), hoogleraar sociale psychologie aan de VU. ‘Menselijk contact is bijna net zo essentieel als water of voedsel. Vooral in tijden van onzekerheid, angst en stress is de interactie met mensen onontbeerlijk. Andere mensen vormen een buffer tegen de werkelijkheid, we voelen ons veilig in een groep. Als die wegvalt voelen we ons bedreigd, zo zijn we evolutionair geprogrammeerd. Ik heb het vaak over vitamine S, van sociaal contact.’

Interactie is ook belangrijk voor de hersenen. Tijdens gesprekken word je geprikkeld, uitgedaagd, je doet je best om een redenering af te maken. Van Lange: ‘Je prefrontale cortex is dan voortdurend geactiveerd. Dat is gezond. ‘Zonder die activatie wordt de kans groter dat mensen zich lusteloos en minder fit gaan voelen.’

De huidige periode van sociale afsluiting is desastreus voor met name alleenstaanden en ouderen, een groep die zich sowieso al meer zorgen maakt omdat ze een gevoelig doelwit vormt voor het virus. De gevolgen van corona kunnen dermate ingrijpend zijn dat we niet alleen een financiële crisis mogen verwachten, schreef Ezra Klein van het Amerikaanse Vox, maar ook een ‘sociale recessie’, waarbij de kwetsbaren het hardst worden getroffen. 

Eenzaamheid kan dodelijk zijn. Langdurige eenzaamheid staat volgens onderzoek gelijk aan het roken van 15 sigaretten per dag. Mensen die zich niet verbonden voelen met anderen hebben een grotere kans op verkoudheid, kanker, dementie, depressiviteit en hartfalen. Eenzaamheid is een betere indicator van een vroege dood dan de gevolgen van luchtvervuiling en niet bewegen. 

Voor gezinnen en mensen met huisgenoten is het isolement vanzelfsprekend veel minder ernstig. Van Lange: ‘Ik kan me zelfs voorstellen dat je sterker tot elkaar komt als je op elkaar bent aangewezen. Je hebt opeens tijd om een gesprek te voeren. Zeker in gezinnen waarin de kinderen al deels zelfstandig zijn kan het positief werken om even tot elkaar veroordeeld te zijn.’

Sociaal weefsel

Draagt het virus ook bij aan de cohesie, omdat we worden teruggeworpen op het sociale weefsel dat in de geïndividualiseerde samenleving wordt verwaarloosd? ‘Deze situatie toont eerder dat het naïef is om te denken dat de we slechts individuen zijn’, zegt bestuurssocioloog Mark van Ostaijen (36). ‘Kreten zoals ‘Wij zijn ons brein’ van Dick Swaab of ‘There’s no such thing as society’ van Margaret Thatcher zijn onzinnig. De collectieve actie die nu van ons wordt verwacht, is alleen mogelijk dankzij het sociale weefsel dat er al is.’ 

Wat volgens hem wel bijdraagt aan de cohesie is het duidelijke vijandbeeld dat rond het coronavirus wordt geschapen. ‘Op de persconferentie bracht Rutte het bijna pathetisch: ‘Wij zijn als land ziek, we zijn een patiënt.’ De hele natie voorgesteld als één ziek persoon. Eensgezind vechten we tegen het virus. Zo’n duidelijk vijandbeeld heb ik nog niet eerder meegemaakt.’ 

Op straat zal het rustig zijn de komende weken, iedereen kan een besmettingsgevaar vormen. Wat doet dat met de omgang met vreemden? Van Lange: ‘Ik denk dat mensen juist open zullen staan voor een gesprek. Op afstand dan. Er ligt in ieder geval een gespreksonderwerp voor de hand.’

Plots is er wat meer tijd, voor onthaasting wellicht, bezinning. ‘We zouden de rust van de opeens kalme dagen moeten gebruiken’, stelde Bill McKibben in The New Yorker  voor, ‘om een beetje na te denken over hoezeer we het hebben toegestaan dat de sociale isolatie groeide in onze samenleving, zelfs zonder ziekte als excuus.’